Lei Lei over Ningdu

In Ningdu vertelt de Chinese filmmaker Lei Lei het verhaal van zijn familie ten tijde van de Culturele Revolutie. Dat doet hij met een opvallend speelse en verbeeldingsrijke collage van archiefbeelden en animatietechnieken. “Ik wilde niet dat de film somber aanvoelde.”

“Onze familie is bijzonder”, zegt de vader van Lei Lei aan het begin van de documentaire Ningdu. Het is tegelijk waar en onwaar. Het verhaal van Lei Lei’s familie is zonder meer een fascinerende geschiedenis. Maar het is tegelijk het verhaal van vele Chinese families die in de jaren vijftig en zestig de Grote Sprong Voorwaarts en de Culture Revolutie onder Mao Zedong doormaakten. Jaren van eufemismen als ‘collectivisatie’ en ‘heropvoeding’, waarachter hongersnood en werkkampen schuilgingen.

Meer dan op de grote politieke bewegingen waarbinnen zijn familiegeschiedenis zich voltrekt, richt Lei Lei zich in zijn film op de dagelijkse worsteling van deze mensen om hun gezin ondanks alles bijeen te houden. “Voor mij is geschiedenis een verzameling van individuele herinneringen, familiegeschiedenissen. Met deze film heb ik geprobeerd vanuit een heel persoonlijk perspectief door die grotere historie te bewegen.”

Oude smartphone
Hoewel Lei het op dat moment nog niet weet, ligt de oorsprong van zijn film in 2012. Hij leest een in een tijdschrift gepubliceerd artikel van zijn vader Lei Jiaqi, waarin die de familiegeschiedenis uit de doeken doet. Lei leest er dingen die hij tot dan toe niet wist. Zijn grootvader Lei Ting werd eind jaren vijftig regelmatig voor lange periodes naar het platteland gestuurd en weggehouden bij zijn gezin in Ningdu, een regio in het oosten van China, zelfs toen zijn vrouw ziek werd en overleed. Zijn kinderen kwamen in een weeshuis terecht. Jaren later hertrouwt Ting, maar opnieuw wordt het gezin uiteen gehaald.

Naar aanleiding van het artikel interviewde Lei Lei zijn grootvader. “Ik wilde mezelf beter begrijpen. Mijn identiteit en stamboom.” Dat interview deed hij nog niet met het idee om het te gebruiken voor een film; hij nam het op met een oude smartphone. Toen dat plan een aantal jaar later alsnog postvatte, besloot hij om ook zijn vader over deze periode te interviewen, maar dan met goede apparatuur. Het verschil in geluidskwaliteit tussen de twee interviews die op de geluidsband van de film te horen zijn, is een van de vele manieren waarop Lei Lei verschillende lagen en texturen aanbrengt in Ningdu.

De documentaire vermengt archiefbeelden, propagandamateriaal en animatietechnieken om het familieverhaal te vertellen. De bindende factor wordt gevormd door de steekwoorden die Lei haalde uit het artikel van zijn vader – woorden als ‘brug’, ‘droom’ en ‘fiets’. Woorden die hij in de interviews gebruikte om een meer emotionele respons te krijgen van zijn vader en grootvader.

“Diezelfde steekwoorden hielpen mij de visuele kant van de film vorm te geven”, vervolgt Lei. “Ik heb in mijn studio een grote collectie oude tijdschriften, foto’s, documentaires. Daarin zocht ik beelden van bijvoorbeeld fietsen of bruggen die ik kon gebruiken in de film. Die steekwoorden zijn eigenlijk het skelet van de film; de geluidsopnamen, beelden en texturen zijn het vlees om die botten.”

Klei
Een andere belangrijke textuur in de film is klei. Lei boetseert ermee onder meer de gezichten van zijn familieleden, die hij in de film over foto’s heen legt, maar ook het huis en de brug in Ningdu. “Ik kon geen beelden vinden van Ningdu in die jaren, dat maakte me een beetje nerveus.” Klei bood de mogelijkheid toch vorm en beeld te geven aan het Ningdu waarover zijn vader en grootvader vertelden. Nadat de klei was gebakken in de oven in zijn studio (“die ik eigenlijk gebruikte om cake in te bakken”), kon Lei er stop-motion mee maken.

Maar die klei is veel meer dan een noodoplossing of leuk vormelement. Het vertaalt de manier waarop Lei zich verhoudt tot het verleden. De klei geeft de film in de eerste plaats een verrassend speelse uitstraling, versterkt door de felle kleuren die Lei gebruikt. “Ik wilde niet dat de film somber aanvoelde. Deze geschiedenis is al zo vaak op een ernstige en sobere toon verteld. Ik wilde iets nieuws doen, ook visueel. Ik hoop mensen een ander gevoel te geven bij het China uit die tijd: levendiger en minder grauw.”

Maar vooral brengt die klei, net als de collagetechnieken die Lei toepast, een element van verbeelding in de vaak zo onopgesmukte presentatie van oude zwart-witbeelden. Voor Lei zijn historische archiefbeelden niet iets heiligs en onaantastbaars, maar mag je er best mee spelen, ze uit hun verband halen en binnenstebuiten keren. “Het is een manier om nieuwe betekenis te leggen in die oude beelden. Maar ook om ruimte te creëren voor de toeschouwer om te bevragen wat ze zien en daar weer een eigen betekenis aan toe te voegen. Ik vind dat een van de mooiste dingen die cinema kan doen.”

“Archiefmateriaal, vooral als het zwart-wit is, suggereert al snel dat we kijken naar een gestolde waarheid”, vervolgt Lei. “Dan blijft het steken in het verleden.”

Ningdu benadert de geschiedenis daarentegen niet als een vaststaand gegeven, maar als iets dat in beweging is en waar we ons continu toe moeten verhouden. Door het te onderzoeken en bevragen, te kneden in onze handen. “Een belangrijk thema in de film is: wat is echt, wat is waarheid. Soms verschillen de beschrijvingen die mijn vader en grootvader van gebeurtenissen geven, spreken ze elkaar tegen. Die discrepanties heb ik er bewust in gelaten. Ik wilde ruimte creëren voor toeschouwers om zelf hun verbeelding in los te laten, te bepalen wat ze geloven of niet.”

Gekooide vogels
Lei prikkelt die verbeelding onder meer met allegorische elementen. Zo worden de gezinsleden uitgebeeld als vogels. “In mijn vaders artikel schrijft hij dat hij als kind een huidziekte had. Op het platteland had je destijds geen dokters, dus moest je zelf uitzoeken wat je ertegen deed. Mijn grootmoeder liet mijn vader zich wassen in het zand en de modder buiten. Die anekdote deed me denken aan vogels; die zie je zichzelf ook wassen in de modder.”

Het beeld van de vogel opent ook meer symbolische connotaties in de film. Zo toont hij de halfzussen van zijn vader, die min of meer gedwongen naar de universiteit worden gestuurd, als gekooide vogels. Wat als een rode draad door Ningdu loopt zijn de pogingen van het gezin om de binding met elkaar te bewaren, onder een regime dat constant families uiteen scheurde. Op de vraag hoe deze periode in de geschiedenis latere generaties in China heeft beïnvloed, reageert Lei voorzichtig. “Natuurlijk hebben deze jaren mensen beïnvloed, maar het leven is complex.”

Makkelijker durft hij te spreken over de sporen die het bij hemzelf heeft nagelaten. “Ik heb tijdens de pandemie een aantal keer in quarantaine gezeten in Beijing, weg van mijn familie. En ik was in Los Angeles tijdens een lockdown, toen kon ik niet terugvliegen naar China. Dat waren moeilijke situaties voor mij. Het deed me beseffen hoe belangrijk die familiebanden zijn.”

Nog meer vragen
Lei hoopt dat zijn film meer kan zijn dan een verbeelding van zijn eigen familiegeschiedenis en ook een gesprek op gang kan brengen binnen andere gezinnen. “Ik vertel dit verhaal vooral ook opdat mensen zich geroepen voelen hun eigen familiegeschiedenis te onderzoeken en de manieren waarop die in hun dagelijks leven resoneert. Deze film wil geen les zijn, maar mensen een opening bieden hun eigen herinneringen en hun eigen verhalen onder ogen te zien.”

Voor Lei zelf is dat een proces dat misschien wel een leven lang duurt, zo zegt hij. “Soms vragen mensen me of de relatie met mijn vader is verbeterd door deze film en het antwoord is: nee. Mijn vader vindt het een mooie film, maar dat verleden blijft iets wat we in ons dagelijks leven moeten aangaan.”

In de laatste vier jaar maakte Lei met Breathless Animals (2019), A Bright Summer Day (2020) en nu Ningdu drie films over zijn familie. “Die films zijn voor mij een zoektocht om mijn identiteit beter te begrijpen, maar aan het einde is de conclusie altijd dat het nog steeds een vraagstuk is. Misschien is dat wel hoe het is”, concludeert hij verrassend opgewekt. “We hebben vragen, we maken een film in een poging daar antwoorden op te vinden, en aan het einde hebben we nog meer vragen.”