Laura Stek over Gioia

'We kenden elkaar niet, maar we herkenden elkaar wel'

Een nieuwe reeks korte documentaires, gemaakt in het kader van Teledoc Campus, draait vanaf zondag 15 september op NPO 3. De Filmkrant spreekt alle deelnemende regisseurs. Radio- en podcastmaker Laura Stek verbeeldt in haar filmdebuut hoe Gioia door haar bipolaire stoornis een eigen blik op de wereld heeft. “Ik zie haar als een soort filosoof.”

“Geef me een conflict, geef me een probleem, geef me een fascinerend dramatisch iets!” Het moge duidelijk zijn dat Gioia geen een doorsnee leven hoeft. Ze wil liever zwieren, dansen, haar warmte en liefde met de hele wereld delen. Wanneer ze in de supermarkt staat speelt ze soms met de gedachte alle andere klanten spontaan uit te nodigen voor een huisfeestje.

Helaas zit niet iedereen op haar golflengte. Door haar bipolaire stoornis heeft ze (twee keer) een aantal maanden in een kliniek gezeten, waar de extreme verschillen in haar gemoedstoestand werden bestreden met medicatie. In dit filmdebuut benadert Laura Stek haar echter niet als patiënt of probleemgeval. De intieme shots, persoonlijke voice-over en associatieve dansscènes nodigen juist uit om je in de beleveniswereld van Gioia te verplaatsen: “Als het over de psychiatrie gaat zie je te vaak patiënten in witte omgevingen. Gioia heeft juist zo’n prachtig huis dat vol zit met warmte en liefde.”

Hoe heb je Gioia ontmoet en waarom wilde je haar verhaal vertellen? “Ik ontmoette haar een aantal jaar geleden in de Valeriuskliniek, vlakbij het Vondelpark. Ik schreef een stuk over het honderdjarige bestaan van die kliniek. Zij was een van de eersten die ik er tegenkwam. Wij keken elkaar aan en we herkenden elkaar gelijk. We zaten bij elkaar op school, ik een jaar boven haar. We kenden elkaar niet, maar we herkenden elkaar wel. We hadden meteen een klik. Ik vond haar bijzonder in de manier waarop ze naar de wereld keek. Ze had allemaal unieke analogieën die tot de verbeelding spraken. Toen ik daar wegging heb ik haar een bericht gestuurd waarin ik vroeg of ik haar ooit mocht interview. Jaren later heeft ze mij teruggemaild. Het bericht was eerst in haar spam beland.”

Voordat je aan deze documentaire begon vertelde je haar verhaal al in een aflevering van een podcast. Waarom in dat format? “Zo werk ik wel vaker. Als ik iemand ontmoet neem ik eerst audio op. Dat kan je altijd gebruiken. De vorm bedenk ik dan later wel. Toentertijd werkte ik aan de podcast Het leven, een gebruiksaanwijzing, met Frederique Melman, Jair Stein en Katinka Baehr. Daarin worden telkens twee mensen geïnterviewd die in eenzelfde soort situatie zitten, maar dan vanuit verschillende invalshoeken. Toen dacht ik al: ik wil haar niet plaatsen in een format. Toch vond ik haar wel passen bij deze podcast. Ik had ook een hele bijzondere oude ballerina gesproken. Zij moest stoppen met dansen omdat ze fysiek over haar eigen grenzen ging. Gioia gaat geestelijk heel ver, dus daar zit een mooie rijm in.”

Hoe werd haar verhaal uiteindelijk ook een film? “Omdat Gioia heel ritmisch en fysiek vertelt over haar manische psychose had ik daar ook een soort dansgevoel bij. De manische psychose ís ook een heel fysieke ervaring; het zweet, de uitputting, de extase. Na de podcast hebben we voor Oorzaken Festival in De Brakke Grond een performance gemaakt waarin haar stem wordt gecombineerd met live dans. Het werkte goed en het deed wat met het aanwezige publiek, maar ik vond dat te abstract worden.”

Je ging te ver weg van haar verhaal? “Ik had inderdaad nog niet genoeg recht gedaan aan haar verhaal. In audio moeten dingen heel concreet zijn. Je kan niet eindeloos soundscapen. Met beeld kan je wel een wereld creëren. Ik wilde haar wereld dus verbeelden in film.”

In de documentaire wordt ze heel fragmentarisch gefilmd. Je ziet flarden van haar lichaam, haar huis, haar leven. Waarom? “Omdat ik vooral met audio werk, begon ik in eerste instantie daar weer mee. De audio-opnames waren leidend, want wanneer je eenmaal een connectie hebt met haar stem, zit je meteen in haar hoofd. Qua shots wilde ik dat ze heel dichtbij voelde, maar niet zo expliciet dat je haar de hele tijd gaat observeren.”

Ook in Gioia speelt dans een grote rol. Waarom koos je voor een samenwerking met choreograaf Liat Waysbort en danser Mara Hulspas? “De dans wordt gebruikt als vorm om een wereld te ontsluiten die voor ons niet tastbaar is. Als ik Gioia had laten dansen zou het heel gek worden. Dan vraag je haar om haar eigen psychose te spelen en dat kan echt niet. Mara kan heel goed vanuit haar lijf dingen vertellen die niet in woorden te vatten zijn. Dat is haar vak. Liat, de choreograaf, komt van het Batsheva-ensemble. Zij heeft gewerkt met Ohad Naharin, waar ik ook een enorm fan van ben. Ik hou van Liats vleselijke, menselijke danstaal. Wat ik vooral niet wilde was een choreograaf die een eigen beeldtaal zou opleggen. Liat begreep dat meteen.”

Het klinkt zo alsof je een hele respectvolle benadering kiest. Alsof elk aspect van de film in dienst staat van Gioia’s verhaal. Is dit altijd de prioriteit in jouw maakproces? “Ik denk dat deze film alleen maar zou werken als ik het zo zou doen. Ik wil dat alles recht doet aan haar verhaal. Dit kon alleen gemaakt worden als ik haar eerlijk zou betrekken bij het proces.”

Je maakt dus eigenlijk al jaren verschillende werken over Gioia. Hoe heeft dat de dynamiek tussen jullie twee veranderd? “Als je met audio werkt kan je iemand interviewen en vervolgens stukjes laten horen om diegene gerust te stellen. Het is niet zo indringend. Met film is dat anders. Dan merk je dat je een relatie aangaat die veel intensiever is. Het gaat uiteindelijk altijd om vertrouwen en dat vertrouwen kan je versterken door shots te laten zien en uit te leggen hoe het er allemaal uiteindelijk uit gaat zien. Voor mij was het vooral belangrijk dat de film mooi zou zijn. Als het over de psychiatrie gaat zie je te vaak patiënten in witte omgevingen. Gioia heeft juist zo’n prachtig huis dat vol zit met warmte en liefde.”

Gioia laat zien dat haar bipolaire stoornis ook een verrijking van haar leven is. Hoe wist zij dat dit jouw intenties waren? “Dat ging weer om vertrouwen. Een angst van haar zou zijn om weer neergezet te worden als slachtoffer. Daar was ik totaal niet in geïnteresseerd, maar toch laat ik haar een map opentrekken van de GGZ. Dat was niet leuk voor haar. Dan ga ik toch over een soort grens heen.”

Dat is een lastig geval, want is dat niet ook wat een regisseur hoort te doen? “Zeker, je moet verder gaan om iets moois te krijgen.”

En deuren durven openzetten… “Alleen is in haar geval nou precies het probleem dat ongemakkelijke gevoelens enorm versterkt worden. Iedereen vindt het vervelend wanneer je over een grens gaat, maar bij haar zijn de repercussies daarvan veel groter. Ze kan zich daarna dagenlang klote voelen.”

Hoe verhoud jij je eigenlijk tot Gioia? Gaat de herkenning inmiddels verder dan wat je jaren geleden in de kliniek voelde? “Dat vraag ik mezelf vaak af. Haar wens om op het randje van de afgrond te leven, daar voel ik wel wat voor. Ik doe dat niet echt, maar wanneer ik een beetje down ben en mensen de Hema in en uit zie lopen denk ik ook: waarom? Wat heeft het allemaal voor zin?”

Heeft zij misschien eerder toegang tot de woorden voor gevoelens die we allemaal kunnen hebben? “Dat denk ik wel. Daarom hoop ik ook dat iedereen universele thema’s uit Gioia kan halen. Ik zie haar als een soort filosoof die vanuit haar ervaring scherper naar onze wetten van normaliteit kan kijken.”


Gioia wordt uitgezonden op zondag 15 september om 23:30 uur op NPO3.