Lars von Trier over Melancholia

Je zou er melancholisch van worden, de voorspelbaarheid waarmee festival en journaille in Cannes op Lars von Trier doken nadat de filmmaker op een persconferentie zei dat hij een nazi was. De gevolgen: Von Trier werd als eerste regisseur in de geschiedenis tot persona non grata verklaard en de interviews werden overschaduwd door zinloze vragen.

Lars von Trier een enfant terrible of een provocateur noemen is het punt missen. Ook de vernietiging van de wereld in Melancholia kun je op het eerste gezicht als een provocatie zien. Als een Trieriaanse, groteske overdrijving. Maar dat is het niet. Het is het beeld dat bij Von Triers eigen jarenlange depressie hoort en bij de melancholie die daarna kwam. Het is een beeld, zoals hij in het interview zegt, uit zijn eigen taal. In zijn films verstaat Von Trier (1956) de kunst om zijn beelden naar iets universeels te vertalen. Maar in zijn uitspraken beheerst hij die kunst duidelijk niet. Niet dat de filmmaker nooit bewust provoceert, maar wel veel minder dan mensen denken. Anders gezegd: Von Trier is een expressionist. Niet alleen in de beelden die hij maakt maar ook in wat hij zegt. Helaas is taal is gevoeliger voor misverstanden.
En de Deen houdt ervan die misverstanden te creëren. "Ik verklaar graag dat alles wat er over mij gezegd en geschreven wordt een leugen is", is een van Von Triers eerste en vaak aangehaalde uitspraken in Stig Björkman’s documentaire Tranceformer: A Portrait of Lars von Trier. En waarom is alles een leugen? Om dezelfde reden als dat Andrei Tarkovsky zei dat zijn beelden onbegrensd in hun betekenis waren (zie pagina 36). Omdat betekenissen nooit vastliggen. Ook niet in manifesten als Dogme95 waarin Von Trier en Thomas Vinterberg trouw zwoeren aan het absolute realisme in filmmaken. Dingen veranderen. Melancholia is zo anti-Dogme als je je maar kunt voorstellen.
Melancholia valt uiteen in twee delen. Het eerste deel vertelt over het dramatische huwelijksfeest van de depressieve Justine (Kirsten Dunst), het tweede is de prelude op de vernietiging van de wereld, gezien door de ogen van haar zus Claire (Charlotte Gainsbourg). Dat einde van alles is de ultieme verbeelding van Justine’s melancholie.
De film opent met fantastisch gestileerde, extreme slow motion beelden in een intro die minutenlang aanhoudt en die ook het einde van de wereld al verklapt. "Ik wilde dat de kijker tijdens het verhaal steeds kleine connecties zou maken met de beelden die hij in het begin heeft gezien. Het idee dat we al weten dat de wereld vergaat, intrigeerde me ook. We kennen het einde van films veel vaker dan we denken. Wat we niet weten is hoe de personages ermee om zullen gaan. En ook al kennen we het einde, dat vind ik een mooi menselijk trekje, dan nog hopen we op verlossing zodat het verhaal anders zal aflopen."
Von Trier heeft woord gehouden. ‘No more happy endings!, riep de Deen in 2009 nadat Antichrist verschenen was. Ook dat was geen provocatie, eerder een realistische constatering. Happy endings, dat zijn pas provocaties.
Von Trier probeert nog wel wat te zieken als we plaatsnemen aan een tuintafel bij het afgelegen hotel ergens buiten Cannes. "Oh, jullie hebben het gehoord", begint Von Trier het gesprek nadat net het oordeel van het festival bekend is geworden . "Ja, mijn ouders zouden trots op me zijn. Diep van binnen ben ik altijd een persona non grata geweest maar dit is nogal een achterlijke manier om het echt te worden. Mijn provocaties hebben meestal een doel maar dit was een misverstand, dit was zinloos. Ik was liever persona non grata geworden voor iets dat ik meen dan voor zo’n stomme grap."Al was het natuurlijk niet alleen maar een grap. Von Trier probeerde op een ongelukkige manier ook een serieus verhaal te vertellen tijdens die persconferentie. "Tuurlijk heb ik spijt van wat ik heb gezegd, maar dat betekent niet dat ik zoiets niet tegen vrienden zou zeggen. Die weten dat ik geen nazi ben. Net als de Scandinavische pers die ik direct na de persconferentie sprak. Daar begon iemand over wat ik had gezegd. Dus het heeft vast iets te maken met de Deense humor. Of het Deense gebrek aan humor.
"Het probleem is dat er woorden uit de context zijn gehaald. Ik zei dat ik altijd had gedacht dat ik Joods was maar toen ontdekte dat ik Duits was. En in mijn taal, die natuurlijk een privétaal is, probeerde ik toen het verschil tussen Joods-zijn en Duits-zijn uit te drukken, en zei ik dat ik in feite een nazi ben. Ik verontschuldig me dus ook meteen aan alle Duitsers. En toen begon ik wat breder te praten, zoals je dat dan doet, en ik had het over de Duitse Romantiek [waar Von Trier de uitgesproken vorm van de film op baseerde, RR] en over Albert Speer die ik een groot kunstenaar heb genoemd. Die uitspraak moest ik ook intrekken maar dat heb ik niet gedaan. Dat zal ik nooit doen omdat Speers kunst niets te maken heeft met zijn politieke ideeën. Ik moet nog wel iets van normen behouden. Dat verontschuldigen is… Clinton z’n excuses zien aanbieden voor dat gedoe… dat is een van de stomste dingen die ik ooit heb gezien. Heel Amerikaans misschien… Het betekent niks."
Ook de uitspraak dat hij Hitler wel begreep wilde Von Trier niet intrekken. "Ik bedoelde te zeggen dat ik die kleine man in z’n bunker zag zitten. Ik bedoelde niet te zeggen dat ik z’n daden begreep. En nog iets, het is veel te makkelijk om Hitler overal de schuld van te geven. Dat is juist het gevaarlijke want er zit een nazi in ons allemaal. En Hitler heeft dat weten te gebruiken. Maar het kan net zo goed iemand anders zijn die dat deel van ons weet te raken."
Dus nu Cannes hem niet meer wil wordt het Venetië of Berlijn? "Nou ja, ik ga nu een soort pornofilm maken. Dus misschien kan ik nu naar al die kleine pornofestivals en daar lekker als persona non grata rondlopen."

Melancholia mag dan het product zijn van Von Triers depressie, hij wil het niet zijn meest persoonlijke film noemen. "Het is wel de film die ik het prettigst vond om te maken. Al mijn films hebben met mijn leven te maken, met die depressie. Dat is niet nieuw. Ik denk dat Melancholia wel de film is waarin ik het aardigst ben geweest voor mensen, voor de personages."
Dat ook Antichrist in zekere zin voortkwam uit die depressie en dat de ziekte nu dus twee films heeft opgeleverd, wil niet zeggen dat hij die als een blessing in disguise ziet, zegt Von Trier. "Mijn depressie kwam voort uit mijn angsten. Ik weet niet of een van jullie die ooit heeft gekend, maar dat is echt het ergste wat je kan overkomen. De vreselijkste straf op aarde. Na die angsten kwam de depressie en in die zin was het een zegen. Ook al lag ik alleen maar op bed te huilen. Het was net als de muis die achtervolgd wordt door de kat en uiteindelijk de strijd opgeeft en op z’n rug gaat liggen. Toen kwam de melancholie. Voor je gezin is het verschrikkelijk dat je de kracht niet meer hebt om op te staan of in bad te gaan, maar het is niet zo pijnlijk als die angsten. Niet dat ik zoiets ooit nog een keer wil beleven, alleen maar om er films over te maken."
Toch is die melancholie Von Trier niet alleen maar ellende. "er zitten verschillende kanten aan. Ik zie melancholie ook als een vitamine die we allemaal nodig hebben. In alle westerse kunst zit iets van melancholie, anders ontbreekt er iets aan. Melancholie heeft goeie en slechte kanten. Ik kan zien dat je er ook in kunt ontsnappen. Of vluchten. Je kunt jezelf erin laten verdwijnen of je kunt het gebruiken om smaak aan je leven te geven."

Von Triers alterego Justine pakt het in Melancholia grootser aan. Haar melancholie vernietigt de wereld. "Ze is teleurgesteld. Eerst denkt ze dat de melancholie zal verdwijnen als ze iets heel normaals en alledaags doet, zoals trouwen. Daarmee wil ze dat gevoel bevechten. Als alles maar normaal is, zal de melancholie vanzelf verdwijnen. Maar dan ontdekt ze dat dat niet zo is, dat ze de melancholie niet kan bevechten en niet kan laten verdwijnen." Behalve het gevoel zelf, zag Von Trier ook een aanleiding voor de film in de typische reacties van depressiepatiënten op extreme gebeurtenissen. "Ik heb onderzoek gedaan in de psychologische literatuur en het blijkt dat mensen met een depressie heel sterk reageren als zich echte rampen aandienen. Dat komt omdat normale mensen nooit in zo’n rampzalige toestand hebben gezeten. Mensen met een depressie hebben dat op een of andere manier al beleefd. Misschien zijn ze meer realistisch in die zin."
Zo zou je ook de vreemde scène kunnen opvatten waarin Justin exact blijkt te weten hoeveel kralen er de een pot zitten, blijkbaar een traditioneel spelletje tijdens bruiloften waarbij alle gasten bij binnenkomst het aantal kralen moeten raden. Justine’s exact juiste voorspelling suggereert dat ze een soort hyperreëel bewustzijn heeft. Ze weet dingen. Als in: melancholie en depressie kunnen wel eens de meest realistische perspectieven zijn. "Vroeger zei men dat mensen die melancholisch zijn meer weten dan anderen. Dat is misschien de reden dat ze vaak kunstenaars werden, omdat ze verder konden kijken. Niet dat ik verder kan kijken. Ik kan niet eens zien hoe ik me op een persconferentie moet gedragen."

Ronald Rovers