Lichting 2023: Khattar Shaheen over Dreams of Yesterday

In aanloop naar de Studentencompetitie op het aanstaande Nederlands Film Festival interviewt Filmkrant wekelijks vers afgestudeerd filmtalent. De in Syrië geboren Khattar Shaheen (St. Joost) liet de onzekerheid toe en begon zijn animatie zonder vooropgezet plan over de inhoud ervan. Het leidde tot een met houtskool geanimeerde stream of conciousness. “Deze film moest ik maken met houtskool. Ik wilde fouten erin kunnen laten maar ook weg kunnen gummen.”

In 2014 studeerde Khattar Shaheen af aan de kunstacademie in Damascus, Syrië. Hij maakte expressieve portretten, meestal uit zijn hoofd, zonder model. Na zijn afstuderen kreeg hij een baan aangeboden om illustraties te maken bij lesboeken van Unicef, voor de ruim drie miljoen kinderen in Syrië die door verwoestingen niet naar school kunnen gaan. “Lesboeken voor hele jonge kinderen over de Arabische taal, niets over het regime, daar wil ik niks mee te maken hebben.”

In augustus 2015 belde zijn tweelingbroer hem op dat ze moesten vluchten. Weg uit Syrië. Shaheen was de oorlog gewend, leefde zonder het door te hebben in constante stress (“Het voelde als overleven. Je ziet de hele tijd airstrikes, er vallen mortiergranaten neer, je weet dat elke soldaat je van alles kan aandoen, het is complete chaos”) en toch had hij er nooit aan gedacht het land te verlaten. Maar toen zijn broer belde, was er geen twijfel. “Ik kon mijn broer niet alleen de zee op laten gaan. Als hij ging, ging ik mee. Onze vader verkocht zijn akker voor onze reis. We hadden geen plan of bestemming, je kunt nauwelijks ergens heen met een Syrisch paspoort.”

Via Turkije, Griekenland, Macedonië, Servië en Hongarije kwamen ze uiteindelijk terecht in Maastricht. Na een bezoek aan het politiebureau moesten ze dezelfde dag nog per trein door naar Ter Apel.

“In Nederland ben ik opnieuw naar de kunstacademie gegaan. Door de vlucht uit Syrië raakte ik mijn creativiteit en daarmee mijn persoonlijkheid kwijt. De motivatie die ik had als kunstenaar was er niet meer. Sinds ik hier ben gaat mijn werk vooral over onzekerheid. Ik zag mijn toekomst vroeger heel anders voor me. Door de oorlog zijn al die beelden die ik gedroomd had en waar ik op hoopte verwoest.”

Dat beeld roep je ook op met de titel van je animatie, Dreams of Yesterday. Je kan het interpreteren als dromen die je vroeger had, maar je kan het ook lezen als dromen die over vroeger gaan. “Ja, die meerdere betekenissen wilde ik er ook in hebben. Ik vond het een mooie poëtische titel die niet complex is en voor iedereen te begrijpen, of je de meerdere lagen nou meekrijgt of niet. Je mag daarbij ook aan je eigen dromen van gisteren denken, wanneer gisteren ook voor je was. Dat tijdloze spreekt me ook aan.”

Hoe ben je te werk gegaan om je eigen dromen van gisteren in deze animatie te vangen? “Ik was er niet mee bezig om dromen of Syrië te vangen. Mijn beginpunt was onzekerheid. Ik wilde beginnen zonder te weten waar ik op uit zou komen en de onzekerheid zo toelaten in mijn werkproces. Iets soortgelijks had ik gezien bij William Kentridge. Die werkwijze wilde ik gebruiken voor mijn afstudeerproject. Het was vervolgens wel moeilijk om docenten te overtuigen. Normaal neem je ze mee in het eindresultaat dat je voor ogen hebt, maar ik kon alleen het idee voorleggen en bewegingsschetsen laten zien. Het enige dat ik wist, was dat ik hier twee maanden lang iedere dag aan ging tekenen.”

Je geeft zelf al aan dat je werk veranderd is sinds je in Nederland bent. Dreams of Yesterday begint met een hoofd zonder lichaam op een theaterpodium, is dat een knipoog naar de portretten zoals je die in Damascus maakte? “Ik had geen idee dat ik dat voor deze animatie zou gaan tekenen, maar het is wel rechtstreeks overgenomen van mijn afstudeerwerk in Damascus. Wat me vooral bezighoudt is waarom de gezichten op portretten die ik uit mijn hoofd schilder altijd zo’n dwarse en ongemakkelijke uitdrukking hebben. Die vraag intrigeert me meer dan dat al tekenend nu dat hoofd weer tevoorschijn kwam. Dreams of Yesterdayis een animatie geworden die zich geheel afspeelt in het hoofd. Als een schaduw in mijn eigen hoofd, beelden in het hoofd van vluchtelingen, over het leven na de oorlog en na het vluchtelingenleven. Dit is de meest pure vorm waarin ik die onzekerheid kan weergeven.”

Wat naast de intrigerende beelden ook opvalt is je keuze voor houtskool als materiaal. Het heeft een zwaarte maar kan net zo makkelijk vervagen en brengt zelfs een melancholisch karakter met zich mee. “Ik wist van tevoren dat ik dit met houtskool moest maken. Het is een materiaal dat de onzekerheid als concept versterkt. Ik wilde fouten erin kunnen laten, maar voor een volgend beeld ook weg kunnen gummen. Als je iets weggegumd hebt is het weg en heb je geen referentie meer. Het is meteen verleden tijd. Mijn volgende film wil ik met verf maken. Hetzelfde concept, hetzelfde intuïtieve proces, maar dan zonder gum en met een extra focus op kleur. Het is nu tijd voor kleur in mijn leven.”

Dreams of Yesterday is te zien tijdens de Studentencompetitie op het Nederlands Film Festival, dat plaatsvindt van vrijdag 22 t/m vrijdag 29 september 2023.