John Appel over Wrong Time Wrong Place

John Appel portretteert in Wrong Time Wrong Place, de openingsfilm van het IDFA, overlevenden en nabestaanden van Breiviks aanslagen. Een gesprek over het toeval in het leven. "Ik heb geen brandverzekering."

Noem het beroepsdeformatie, of — vriendelijker — de alertheid van een filmmaker. Toen iedereen in shock was was door de aanslagen van Breivik, zag John Appel (Zij gelooft in mij, The Player) al een film voor zich. Natuurlijk was ook hij verbijsterd over de massamoord, maar de ervaren documentairemaker zag ook een kans om het idee te realiseren waar hij al lang mee rondliep: de rol van het toeval in het leven. Appel wilde laten zien dat leven zonder risico een illusie is. Hoeveel verzekeringen we ook afsluiten, als het lot zich tegen ons keert, blijken ze waardeloos. De maker wilde dat illustreren aan de hand van een dramatische gebeurtenis. "Ik dacht aan een ernstige kettingbotsing, waarbij ik een paar maanden later bij nabestaanden en overlevenden langs zou gaan." De kettingbotsing kwam niet, maar wel Breiviks bomaanslagen en massaslachting. Menige filmmaker zou met een boog om deze megatragedie zijn heen gelopen uit angst zich eraan te vertillen, maar niet Appel. Het zegt veel over het in de loop der jaren gegroeide zelfvertrouwen van de in 1958 geboren filmmaker. Door zijn ervaring is hij slagvaardiger geworden, zegt de maker. Die kwaliteit kwam goed van pas bij het maken van Wrong Time Wrong Place, want tijdens de research merkte Appel dat men in Noorwegen niet zat te wachten op een zoveelste filmmaker die de Breiviktragedie kwam uitmelken. "De persvoorlichter van de Noorse socialistische partij (Breivik richtte zijn slachting aan in het zomerkamp van de jonge socialisten op het eilandje Utoya, JvdB) hield de boot enorm af. Zij werd overspoeld met aanvragen. Ik ben langsgegaan en moest goed uitleggen wat ik precies wilde. Welke invalshoek ik had. Ik legde haar uit dat het niet om sensatie en geld ging. En ook niet primair om de ellende van de slachtoffers."

Toiletgebouw
Overtuigd van Appels benadering, bracht de persvoorlichter hem in contact met jongeren, en hun families, die de slachting hadden overleefd. "Een van de eersten was Hakon, een jongen die zich in een toiletgebouwtje verschool. Hij intrigeerde mij, omdat hij zo ingehouden zijn verhaal vertelde, terwijl je de zware emoties eronder voelde. Dat lijkt saai, maar is bijzonder. Toen ik hem eenmaal had, wilde ik ook de twee andere jongeren spreken die zich in het toiletgebouw hadden verstopt. Hun lot illustreert de toevallige samenloop van omstandigheden. Het gaat mij om levens die elkaar toevallig kruisen." Die anderen waren twee buitenlandse meisjes: de Koerdische Hajin en de tijdens de slachtpartij twee maanden zwangere Oegandese Ritah. Het kostte Appel veel moeite om de naar Oeganda teruggekeerde Ritah op te sporen. Toen hij haar via een contactpersoon eindelijk op het spoor was, kreeg hij telefonisch te horen dat hij na de bevalling langs kon komen. Een tegenvaller, want Appel wilde haar ook tijdens haar zwangerschap filmen. Anders dan vroeger is Appel niet bang voor symboliek rond dood en geboorte. "Ik ben een paar jaar verder dan mijn Hazesfilm. Die is volledig niet-symbolisch. Alles daarin is wat het is en niets meer. In deze film wilde ik zonder het dik uit te smeren wel symboliek. De zwangerschap en de baby zijn puur symbolisch. Het maakt de film gelaagder dan de Hazesfilm." Het tekent Appels vasthoudendheid dat hij bleef proberen de zwangere Ritah te filmen. Toen hij een maand voor de bevalling belde, meende hij aan de stem van de telefonische contactpersoon te horen dat er iets niet goed zat. Na speurwerk van Afrika-correspondent Maarten Schinkel van de  NRC bleek hij het goed te hebben aangevoeld, want de hoogzwangere Ritah zat in een asielcentrum in Goes. "Over de reden kan ik niets over zeggen, want dan breng ik haar familie misschien in gevaar. Ik heb haar gebeld in Goes en mocht haar de volgende dag meteen komen filmen. Vroeger zou ik nooit zo doortastend zijn geweest. Dan zou ik hebben afgewacht. Nu accepteer ik niet meer dat iemand zegt dat hij wel zal bellen."

Vrije val
Wrong Time Wrong Place is één grote illustratie van de gedachte dat het leven door het toeval wordt bepaald en dat de poging om risico’s uit te sluiten zinloos is. Niet voor niets begint de film met een oudere kantoormedewerker, die door de bomaanslagen in Oslo, die Breivik vooraf liet gaan aan de slachting op het eiland Utoya, bijna volledig blind is geworden. Het was voor de man de tweede ramp binnen korte tijd, want een jaar eerder was zijn zoon bij de sport base jumpen (met een parachute van een hoog object springen) te pletter geslagen. Appel: "Hij was de dood van zijn zoon nog aan het verwerken, en nog voorzichtiger gaan leven dan hij al deed, en toen gebeurde dit. Het maakt dus  niet uit wat je doet, is zijn conclusie. Zo denk ik er ook over. Het heeft geen zin om je lot uit de weg te gaan. Als base-jumpen, dat een ontzettend gevaarlijke sport is, je lust en je leven is, moet je dat gaan doen, maar zorg er wel voor dat je het goed kunt. Als je het leven ziet als een vrije val, moet je bereid zijn om die vrije val te maken. Je kunt daarbij op de grond vallen, maar ook vliegen, ergens naar toe gaan."
Appel contrasteert deze opvatting over het toeval met de denkwereld van het Georgische echtpaar, dat worstelt met de dood van hun op Utoya vermoorde dochter. De vrouw zoekt wanhopig naar een verklaring en haalt er zelfs een zeventiende-eeuws geschrift bij dat rampspoed voorspelt. Haar poging om een houvast te vinden irriteert haar man, die geen vragen heeft: hun dochter is vermoord door een massamoordenaar en meer valt er niet over te zeggen. Appel: "Voor hem is  Breivik een killer, die dood moet. Hij wil oog om oog, tand om tand. Hij denkt dat alles is opgelost als Breivik dood is. Ik sta zelf ergens tussen deze man en vrouw in. Ik ben niet zo nuchter als die man, maar ook niet iemand die denkt dat de dood van hun dochter in de sterren stond geschreven. En ik denk al helemaal niet dat het ergens goed voor is. Dat zij dood is, is nergens goed voor. Maar zo rationeel als die man het bekijkt, is te kort door de bocht. Ik denk dat zijn vrouw zich uiteindelijk beter kan verzoenen met de dood van hun dochter dan hij."

Bonnefooi
Het inzicht dat ons leven wordt bepaald door toeval, is een open deur, maar Appel wil met Wrong Time Wrong Place meer doen dan die intrappen. "Ik wil aan de hand van deze ramp in Noorwegen iets vertellen over wat we op onszelf kunnen betrekken." Hij wil ermee zeggen dat iedereen wel weet dat het toeval ons leven bepaalt, maar dat weinigen ernaar leven. Appel wel. "Ik plan zo weinig mogelijk. Daarin ben ik beïnvloed door mijn vader (over wie hij The player maakte, JvdB).Hij was uit principe nergens tegen verzekerd. Hij liet ook altijd de sleutels in zijn auto zitten. Eigenlijk leek hij te wachten op het moment dat deze zouden worden gestolen, maar dat is nooit gebeurd. Ik vind met hem dat je je niet moet verzekeren. Ik doe wat verplicht is, zoals een zorgverzekering, maar verder niets. Ik heb geen arbeidsongeschiktheidsverzekering en ben ook niet tegen brand verzekerd."
Wrong Time Wrong Place gaat over het toeval, maar Appel wil nog een stap verder gaan. "Ik wil de ultieme toevalsfilm maken, een film die volledig door het toeval wordt bepaald. Ik begin bij een stoeptegel, waarna ik met de camera meega met de eerste persoon die langsloopt. Van daaruit ontwikkelt de film zich verder zonder dat ik weet waar ik uit kom. Ik wil hem in mijn eentje maken, zodat ik de enige storende factor ben in deze film." Onvoorspelbaarheid is de essentie van het leven en die moet niet worden gevreesd, maar bezongen, meent Appel. Hij geeft een voorbeeld. "Ik kies een vakantiebestemming soms uit op grond van een mooie naam. Als het dan tegenvalt, is het jammer, maar dan moet ik het ermee doen. Ik hou van op de bonnefooi reizen. Van de trein die nergens heen gaat."

Jos van der Burg

Wrong Time Wrong Place is 14 november tijdens de opening van het IDFA gelijktijdig in 25 filmtheaters en bioscopen te zien.