Holland Festival: Julian Rosefeldt over Euphoria

Julian Rosefeldts filminstallatie Euphoria belooft een van de hoogtepunten van het Holland Festival te worden. Net als Manifesto (2017) is het een collagewerk zonder weerga, ditmaal met als thema de vraag wat het kapitalisme zo onweerstaanbaar maakt.

Hoewel zijn nieuwe filminstallatie geen echt begin of einde heeft, vertelde videokunstenaar Julian Rosefeldt eerder dit jaar via een Zoom-verbinding vanuit Brazilië, was er wel een eerste beeld. Het begon met een filmische associatie: “Euphoria begint met een hommage aan Jim Jarmusch’ Night on Earth [1991]. Herinner je je die scène waarin acteur Giancarlo Esposito op een koude avond in de taxi stapt bij een door Armin Mueller-Stahl gespeelde taxichauffeur en dan het stuur van hem overneemt? Op een of andere manier kon ik me voorstellen dat hij de rest van zijn leven zo was blijven rondrijden.”

Dus bevinden we ons dertig jaar later weer in een taxi in New York. Op de autoradio horen we, uitgesproken alsof het een reclame is voor een pensioen of de goedkope belofte van het paradijs van een media-dominee, een citaat uit Rutger Bregmans Gratis geld voor iedereen (2014), dat ons welkom heet in Luilekkerland. We hebben het zo goed, horen we, dat we bijna geen reden meer hebben om ’s ochtends uit bed te komen.

Het personage van Giancarlo Esposito oogt een dagje ouder en wat rustiger; al dat taxirijden en radio luisteren heeft hem filosofisch gemaakt. Als hij een mysterieuze klant oppikt, die bepakt en beladen met papieren tasjes van chique warenhuizen op de achterbank plaatsneemt, gaat hij naadloos verder waar de radiostem met zijn ironische litanie is opgehouden. Zelfs als de auto over de kop slaat, weer veilig op vier wielen landt en verder rijdt alsof er niets aan de hand is, ratelt hij door. Er zijn dan al citaten van John Steinbeck, Noam Chomsky, Michel Houellebecq, Fareed Zakaria, Milton Friedman en Ayn Rand voorbijgekomen. Ze gaan geruisloos in elkaar over – schrijvers, filosofen en economen met heel andere achtergronden vloeien samen tot één stem.

Sterk merk
Het is niet de eerste keer dat de in 1965 in München geboren Rosefeldt voor deze collageachtige verwerking van teksten kiest. Zijn bekendste werk Manifesto (2015/17) bestond uit tientallen kunstenaarsmanifesten die tot leven werden gebracht door acteur Cate Blanchett in verschillende vermommingen en rollen. “Een jaar of tien geleden, of het zal inmiddels wel langer zijn, begon ik te werken met found text-materiaal, de tegenhanger van found footage: bestaande teksten die ik in een nieuw verband samenvoeg en tot leven breng”, vertelt Rosefeldt. “Keer op keer is dat voor mij een heel interessante manier gebleken om diep in de essentie van een tekst te duiken. Ontdaan van zijn oorspronkelijke context en auteurschap onderzoek ik wat zo’n tekst vandaag de dag nog te betekenen heeft.”

Waar het bij Manifesto om kunst ging, gaat het bij Euphoria (anders dan de titel doet vermoeden) niet om geluk, maar om de gedachte, of de doctrine, dat geld gelukkig maakt. In Euphoria draait alles om de vraag wat het kapitalisme zo’n sterk merk maakt.

Euphoria is immens. Je kunt er in- en uitlopen. Je kunt overal inhaken, want de geschiedenis van het kapitalisme lijkt begin noch einde te hebben. Het is een hongerige slang die in zijn eigen staart bijt en dan maar door blijft eten zodat hij er aan de achterkant weer uitkomt en alles opnieuw kan beginnen. Maar als je het hele werk wilt zien, ben je wel zo’n negentig minuten zoet.

Er is een cirkelvormige ruimte afgezet, met tientallen schermen in de rondte, waarop honderdvijftig leden van het Brooklyn Youth Chorus “als een Grieks koor” teksten zingen, op muziek van Samy Moussa, uit de meer dan honderd bronnen die Rosefeldt en dramaturg Tobias Staab verzamelden, van Plato tot nu. Daarboven zijn nog eens vijf schermen opgesteld waarop op gezette tijden drummers opzwepend roffelen, alsof ze de bouwstenen van het universum omver willen schoffelen. En dan is er het pièce de résistance: een zesdelige film die ons door een fictief, post-apocalyptisch New York voert, langs taxichauffeurs, schoonmakers, inpakkers, werkloze arbeiders, thuisloze skaters en een eenzame tijger in een verlaten supermarkt.

Ook hun teksten zijn een meerstemmig koraal, samengesteld uit tweeduizend jaar westerse cultuur- en economiegeschiedenis: van Plato tot Marx, van Adorno tot Aldous Huxley, van hedendaagse feministische denkers als bell hooks, Ursula K. Le Guin, Gloria E. Anzaldúa en Donna Haraway tot het dekolonialisme van Frantz Fanon. Fijn lijstje voor uw volgende bezoek aan boekhandel of bibliotheek.

Economiebijlage
Toch begon Rosefeldt zo’n vijftien jaar geleden, nog voor Manifesto dus, min of meer als een onbeschreven blad. “Bij de bankencrisis van 2008 moest ik tot mijn schaamte bekennen dat ik een van die mensen ben die nooit veel aandacht besteedde aan de economiebijlage in de krant”, vertelt Rosefeldt. “Maar de economie is een steeds belangrijkere drijvende kracht achter de politiek. Dus mijn gebrek aan kennis was niet cool. En dus begon ik me in te lezen. Veel van mijn projecten beginnen vanuit mijn eigen onwetendheid, omdat ik ergens meer over wil weten.”

Rosefeldt vergeleek dit verzamelen toen ik hem sprak over Manifesto met het werk van een ekster. Nu zegt hij erover: “Het was een gebed zonder end. Elke dag verschijnen er nieuwe boeken waarvan ik denk: als ik dat eerder had gelezen, had ik het zeker in Euphoria verwerkt.”

De vraag waarom ondanks ongelijkheid, uitputting van de aarde en crisis na crisis het kapitalisme nog steeds het heersende en misschien wel meest aantrekkelijke economische systeem is, krijgt in Euphoria vele antwoorden. Rosefeldt: “Ik heb nooit echt een bedoeling of een boodschap, en ik vind het lastig om te veel over de betekenis van mijn werk te praten, want ik denk dat dat uiteindelijk de taak van de toeschouwer is. Maar tegelijk is dat problematisch. Door een project over het kapitalisme te maken, kun je er van buiten naar kijken. Maar daardoor kun je ook doen alsof je zelf geen deel uitmaakt van het systeem, wat natuurlijk niet zo is.”

Mythevorming
Dat ‘van binnen en van buiten’ komt terug in de markante visuele stijl van Euphoria, die Rosefeldt perfectioneerde in eerdere op films gebaseerde werken als Deep Gold (2013/14), het al genoemde Manifesto, The Swap (2015) en In the Land of Drought (2015/17). Een kinetische stijl met veel droneshots, rijders en lange takes.

“Het is mijn manier om een kijkje achter de schermen te nemen en de mythes van het filmmaakproces te analyseren”, zegt Rosefeldt. “Hoe die bijdragen aan beeldvorming en daarmee aan de mythes van onze tijd is ook een rode draad in mijn werk. Het drone-perspectief is een manier om dat te bewerkstelligen. Bijna als een areligieus ‘godenperspectief’ op de menselijke soort. Het is een blik vanuit een schijnbare objectiviteit. Samen met camerapersoon Christoph Krauss, met wie ik al lange tijd samenwerk, vermeng ik dat dan met het tegenovergestelde: shots waarin we echt met de acteurs interacteren. De rijders en long takes zijn een manier om dat te doen – al komen die ook voort uit heel banale productionele omstandigheden. We hebben voor een project van deze grootte veel minder draaidagen dan een speelfilm van deze omvang, dus dan zijn gechoreografeerde long takes budgetvriendelijker.”

Dat Euphoria zich in New York afspeelt was onvermijdelijk: “Wall Street is het symbool van het hyperkapitalisme.” De vele luchtshots laten de stad eruitzien als de chip in de mobiele telefoon van een flitshandelaar. Maar Rosefeldt verwerkte ook verwijzingen naar de teloorgang van industriesteden Chicago en Detroit. Zijn New York is een even fictieve als samengestelde stad, een collage van Amerikanisme.

Om budgettaire redenen draaide hij ook in Sofia en Kyiv. “Dat we daarheen moesten uitwijken, was heel dubbel. Terwijl we bezig waren met een project over de neoliberale kapitalistische ideologie, vielen we er ook zelf aan ten prooi. Euphoria mag dan een van de duurste werken zijn die ik ooit heb gemaakt, vergeleken met het budget van een Hollywood-film was het helemaal niets.”

Terwijl ze in Kyiv aan het draaien waren, brak de oorlog uit. “Ook dat was weer heel dubbel, want uiteraard is die oorlog ook weer een voorbeeld van die kapitalistische machinerie.”

---

Euphoria | 9 t/m 25 juni | Centrale Markthal, Amsterdam | 10 juni om 22.15 uur: Meet the Artist met Julian Rosefeldt voor mensne met een ticket voor de installatie voor die dag na 18.00 uur

Holland Festival | 1 juni t/m 1 juli | Diverse locaties, Amsterdam

Bekijk ook het video-essay 2000 Years of Greed dat Dana Linssen en Jan Pieter Ekker maakten over Euphoria.