Helena Trestíková over haar ‘time-lapse’ films

De ‘kleine geschiedenis’ is het domein van Helena Trestíková, die dit jaar de hoofdgast is op documentairefestival IDFA. Haar hoofdpersonen volgt ze langdurig, en in voor- én tegenspoed: zelfs de band met de man die haar twee camera’s afhandig maakte, is nog altijd uitstekend. Een vervolgfilm is hopelijk de beloning voor haar geduld en vertrouwen: “Zijn leven heeft een onverwachte, positieve wending genomen.”

Bij de woorden time lapse documentary zul je misschien eerder de iconische sequenties uit films als Baraka en Koyaanisqatsi voor je zien: vanaf een vast camerastandpunt gefotografeerde beelden, waarin het tijdsverloop zo is opgevoerd dat het organische en het mechanische met elkaar versmelten. De Tsjechische documentairemaker Helena Trestíková gebruikt de term voor een heel ander proces, dat de kern van haar werk vormt: het destilleren van een film uit het leven van haar protagonisten, die ze vaak tientallen jaren volgt. Als titel dragen ze dan ook vaak simpelweg de naam van hun hoofdpersonage: René, Katka, Mallory. Trestíková is dit jaar hoofdgast van IDFA, waar zes van haar lange films en één korte te zien zijn, plus tien door haar gekozen films van andere makers die haar werk hebben beïnvloed, zoals Krysztof Kieslowski, Joris Ivens en landgenoten Vera Chtylová en Milos Forman.

Haar eigen films gaan over de meest elementaire dingen in het leven: liefde, thuis, familie. “Mijn doel is om via het dagelijkse leven van gewone mensen een beeld van deze tijd vast te leggen voor de toekomst; een verzameling kleine geschiedenissen met de grote geschiedenis als achtergrond,” vertelt Trestíková. Als ze praat is te zien hoe zorgvuldig ze haar woorden weegt. Elk antwoord sluit ze opgelucht af met een open, warme glimlach, waarin de kanten van haar persoonlijkheid doorschemeren die ze zonder twijfel nodig heeft om met zoveel verschillende mensen zulke langdurige, nauwe verbintenissen te onderhouden. Want de ene keer richt ze haar camera op een middenklassegezin, in een andere film volgt ze een dakloze verslaafde of een draaideurcrimineel.

“Ik vind mijn personages door me te verdiepen in een bepaalde maatschappelijke kwestie”, vertelt ze. “Jeugdcriminaliteit, drugsverslaving of, zoals bij A Marriage Story, de vraag hoe het komt dat zoveel huwelijken op een echtscheiding uitlopen. De hoofdpersonen Ivana en Václav waren een van zes pasgetrouwde stellen die ik vanaf 1980 volgde voor een tv-serie. René zat aanvankelijk in een serie over jongens die net vrijkwamen een jeugdgevangenis. Maar toen die af was, wilde ik met hem doorgaan. Hij is intelligent en authentiek, hij kan zich goed uitdrukken en heeft een interessante manier van denken.” Hoewel we in de film zien dat René haar tot twee keer toe besteelt en hij aan het einde het contact met haar verbreekt, blijkt dat Trestíková niet snel opgeeft: “We filmen nog steeds, en zijn leven heeft een onverwachte, positieve wending genomen. We hebben een heel goede band.”

Terwijl René zich door de film heen bijna voortdurend in de gevangenis bevindt voor een opeenstapeling van kleine vergrijpen, vangt de film ook iets van zijn zucht naar vrijheid in shots waarin hij in de lage avondzon rond een verlaten stationsgebouw slentert. “Ik wil dat mijn films meer zijn dan een sociologisch portret van iemand uit een bepaalde maatschappelijke groep. De persoonlijkheid van mijn hoofdpersonages heb ik nodig om de kijker mee te krijgen in de film, dus probeer ik die met alle mogelijke filmische middelen naar voren te brengen. Wat je in documentaire niet kunt doen, is een situatie ensceneren, en voor het creëren van echt verbluffende shots heb je meestal geen tijd. Maar de taal van cinema vind ik wel heel belangrijk, dus probeer ik in elk shot iets moois te stoppen. Daarnaast is de montage cruciaal: in die fase komt bovendrijven wat elementair is, welk verhaal de film moet vertellen.”

De films van Trestíková zijn niet louter observerend, ze bevraagt haar hoofdpersonen ook over wat er in hun leven aan de hand is. Daarin legt ze iets universeels bloot over hoe wij allemaal ons eigen levensverhaal construeren. Want wat zij vertellen en wat wij zien komt niet altijd overeen, of verandert in de loop van jaren radicaal van betekenis.

Dat laatste gebeurt in A Marriage Story, waar de dwingende ambitie van Václav door zijn vrouw Ivana lange tijd de hemel in geprezen wordt, totdat de bom barst en ze hem plotseling als huistiran afschildert. “Ik denk dat het iets typisch menselijks is, dat er soms aan de oppervlakte niets aan de hand lijkt terwijl er onderhuids iets aan het gisten is wat onverwachts tot een uitbarsting komt. Het is ook niet ongewoon dat mensen een verhaal over zichzelf construeren dat misschien niet in alle opzichten klopt, en dat op een bepaald moment herzien moet worden. Ik vind het ongelooflijk moedig van dit echtpaar dat ze, toen dit gebeurde, wilden doorgaan met de film en toestonden dat dit werd vertoond.”

Want van een echt contract met haar onderwerpen is geen sprake. “Je kunt niet van mensen verlangen dat ze over zo’n lange periode voortdurend beschikbaar blijven. Wel maak ik vanaf het begin mijn intentie duidelijk om hun leven te filmen in al zijn aspecten, goed en slecht. Door zelf open en eerlijk te zijn probeer ik een relatie op te bouwen die hen in staat stelt om zo open en eerlijk mogelijk naar mij te zijn.”

Miracle, de korte film waarmee Trestíková in 1975 afstudeerde aan de Praagse FAMU, maakte ze over haar zwangere vriendin Jana, die ze ook daarna met de camera bleef volgen. Maar ook haar relatie tot andere hoofdpersonages draait nooit om de film alleen. “Ik heb regelmatig contact met hen, ook buiten de opnamen, en help hen waar het nodig is en kan. Dat laat ik in de film zo min mogelijk zien, want het verhaal dat ik wil vertellen gaat over hen en niet over mij.” Toen de drugsverslaafde Katka zwanger bleek, bracht Trestíková haar naar afspraken met haar verloskundige die ze anders waarschijnlijk niet zou nakomen, en zorgde ze ervoor dat ze terechtkon in een opvang voor moeders met verslavingsproblemen. “Het enige wat ik niet voor haar kon doen, was het drugsgebruik stoppen. Dat moest ze helemaal zelf doen.”

Terwijl Katka duidelijk maakt dat er een wereld ligt tussen de wil om te stoppen en het daadwerkelijk clean worden, laat Mallory zien waarom dat zo is. Want je zonder drugs staande houden in de kille werkelijkheid is voor de dakloze Mallory dag in dag uit een keiharde strijd. “Ik ontmoette Mallory bij toeval doordat ik betrokken was bij een project over drugsverslaving. Zij had net een kind en was na de bevalling volledig afgekickt. Ik volgde Katka op dat moment al meerdere jaren en was ontzettend blij om iemand te vinden die wél de kracht had om haar leven te veranderen, daarom bleef ik na afloop van dat project met Mallory in contact. Ze is de droom van elke documentairemaker: ze is open en oprecht, ze pretendeert niet iemand anders te zijn dan wie ze is. En haar taal is glashelder. In één shot van vier minuten legt Mallory precies uit wat de kern is van verslaving.”

Uit het retrospectief rond Helena Trestíková zijn op IDFA nog te zien:
Mallory donderdag 22 november 13.00, Munt 12.
Katka zondag 25 november 11.00, De Balie Grote Zaal.