François Ozon over Frantz

In zijn spiegelpaleis Frantz keert François Ozon de dingen om, om te laten zien hoe ze echt zijn. Want een leugen kan een waarheid bevatten. ‘Ik wilde u af en toe op het verkeerde been zetten.’

Door Kees Driessen

Hij wist het niet eens, van Lubitsch. "Ik baseerde me op het oorspronkelijke toneelstuk van Maurice Rostand uit de jaren twintig", vertelt de Franse regisseur François Ozon (Swimming Pool, 5×2) in Venetië, waar zijn Frantz in competitie draait. "Ik werd getroffen door het idee van een Franse soldaat die rozen komt leggen op het graf van een Duitse soldaat. Dat vond ik mooi. Maar toen ik ontdekte dat Lubitsch het verhaal al had verfilmd in 1932, raakte ik ontmoedigd. Want wie kan in de voetsporen van Lubitsch treden?"
Maar nadat hij Lubitsch’ Broken Lullaby had gezien, kreeg Ozon nieuwe ideeën. Zijn Frantz is geen eenvoudige remake geworden, maar een spiegel van Lubitsch’ film: hetzelfde, maar omgekeerd. Zoals Frantz vol zit met gespiegelde scènes, verhalen en ideeën. "Lubitsch was een Duitser, die het perspectief van de jonge Fransman koos. Mij leek het als Fransman beter om het perspectief te kiezen van de Duitsers, de verliezers van de Eerste Wereldoorlog."
Ozon trad zo wel in de voetsporen van Lubitsch — maar wandelde de andere kant op. En dus reizen we niet mee met de Fransman van Parijs naar Duitsland, om daar de familie van Frantz op te zoeken, maar bevinden we ons bij diens rouwende Duitse verloofde, die de Franse soldaat op een dag aantreft bij Frantz’ graf. En die, in de tweede, door Ozon verzonnen helft van het verhaal, op haar beurt naar Parijs reist (de Duitse actrice Paula Beer won in Venetië de prijs voor aanstormend acteertalent).

Lessen trekken
De omdraaiingen gaan verder. "Bij Lubitsch hoor je aan het begin direct wat de Franse soldaat heeft meegemaakt, terwijl dat bij mij pas later wordt onthuld. Als je beide films wilt zien — en Broken Lullaby is erg interessant — kun je daarom beter eerst de mijne bekijken." Eerst de latere, dan de eerdere dus. Maar ook die eerdere is inmiddels zelf gespiegeld geraakt: Lubitsch maakte Broken Lullaby als hoopvolle naoorlogse film met een pacifistische boodschap — terwijl wij het nu, wetend dat de Tweede Wereldoorlog nog zou komen, niet anders kunnen zien dan als een vooroorlogs en dus vermanend verhaal.
Dat is ook wat Ozon zag en waarmee hij zijn producenten wist te overtuigen. "In eerste instantie zeiden die: alweer een film over 14-18? Wie zit daar nog op te wachten? Maar voor mij was het een manier om het indirect over het heden te hebben. Er zijn lessen te trekken uit dit verleden. Dankzij de Frans-Duitse vriendschap na de Tweede Wereldoorlog hebben we tachtig jaar geen oorlog gehad. Maar nu zien we in heel Europa weer groeiend nationalisme, een migratiecrisis, angst voor buitenlanders, oproepen tot nationale grensversterking en de Brexit. Met al die spanningen in Europa leek me dat 1919 weerklank zou vinden."
Deze Frans-Duitse vriendschap zou je zelfs de basis van de film kunnen noemen. We hebben het tenslotte over een Franse regisseur die — voor het eerst in het Duits werkend — een bestaande verfilming van een Frans toneelstuk door een Duitse regisseur over een Franse soldaat bewerkte tot een Franse film over een Duitse oorlogsweduwe. Waarbij deze vermenging, als grapje, ook in de titel is beland: Fransen hebben de neiging de Duitse naam Franz met een extra ’t’ te schrijven. Dat deed Ozon ook. Toen hij daarop gewezen werd, liet hij het maar zo, om te suggereren dat Frantz zijn naam zelf zo schreef uit liefde voor Frankrijk.

Zin in kleur
De estheet Ozon (die er ook in Venetië weer uitzag alsof hij zelf graag voor de spiegel staat) liet zich ook netjes inspireren door zowel de Duitse als de Franse schilderkunst. "We wilden in zwart-wit filmen omdat dat past bij ons beeld van het tijdperk, vanwege de bestaande films en archiefbeelden. Maar toen we voor de wandelscène een landschap vonden dat deed denken aan de romantische schilderijen van Caspar David Friedrich, leek het opeens zonde om dat in zwart-wit te doen. We kregen gewoon zin in kleur. Toen ontstond het idee om kleur af en toe in de film terug te laten keren. Niet op een rationele manier, maar emotioneel. Het gebeurt bijvoorbeeld op momenten dat het bloed weer begint te stromen door de aderen van deze rouwende personages, die een beetje lijken op levende doden."
Kleuren die overigens, merkwaardig genoeg, op ingekleurd zwart-wit lijken, terwijl de zwart-witscènes eruitzien als kleurenfilm waaruit de kleur achteraf is verwijderd — een beleving die ik niet goed kan uitleggen maar die waarschijnlijk een technische verklaring kent. Opnieuw een vreemd spiegelspel, maar dit keer wellicht onbedoeld (het punt kwam tijdens het groepsinterview in Venetië niet ter sprake).
Manets Le suicidé was een andere inspiratiebron voor Ozon: "In het toneelstuk noemde Rostand een schilderij van Courbet, maar ik kon niks vinden dat verbeeldde wat ik in mijn hoofd had. Toen ontdekte ik dit relatief onbekende en wat onderwerp betreft uitzonderlijke schilderij van Manet, dat veel gewelddadiger is en beter bij deze morbide periode past."
Vrees niet dat de titel van dit schilderij een eenvoudige hint geeft over de plot van Frantz — zoals de plot zich überhaupt niet gemakkelijk laat grijpen. "Ik wilde u expres af en toe op het verkeerde been zetten", glimlacht Ozon, "En een beetje spelen met uw interpretaties." Zodat veel dingen in Frantz niet zo blijken te zijn als ze in eerste instantie leken, en vaak vervolgens toch ook weer wel: hetzelfde, maar dan omgekeerd. Het is niet overdreven om te stellen dat Frantz op deze manier iets interessants te melden heeft over zulke uiteenlopende tegenstellingen als Frankrijk en Duitsland, liefde en dood, oorlog en vrede, schuld en boete, vergeving en troost, rouw en levenslust en, een Ozon-stokpaardje, fictie en werkelijkheid.
En niet te vergeten: leugen en waarheid. Want terwijl leugens een grote rol spelen in Frantz, zijn ook dat spiegels. "Gaandeweg ga je beseffen dat achter de leugen een gedeeltelijke waarheid schuilgaat. En dat is wat me interesseert: de complexiteit van de leugen. Want een leugen vertolkt altijd een verlangen."