Eric Joris over Hands-On Hamlet

Naast de Venice VR Expanded-competitie van het filmfestival van Venetië zijn in Eye Filmmuseum ook drie VR-installaties te zien, Hands-On Hamlet van CREW is daarvan beslist de meest ambitieuze: je loopt niet alleen in een Shakespeareaanse VR-wereld maar kunt ook in het hoofd duiken van de acteur die Hamlet speelt.

Na Hands-On Hamlet I & II, Hamlet Encounters, Hamlet’s Lunacy en Hamlet’s Playground is de VR-installatie Hands-On Hamlet voorlopig het laatste stadium in een langdurig traject van Hamlet-onderzoekingen van het Brusselse gezelschap CREW, waar theatermaker Eric Joris al meer dan twintig jaar onderzoek doet naar immersief theater en de manier waarop techniek onze kijkervaring verandert (en andersom). ‘Scientific Fiction’ noemde Joris zijn werk op de grens tussen kunst en wetenschap ooit; niet de fantastische toekomst, maar het fantastische heden dat dankzij futuristisch aandoende technologische interventies niet alleen zichtbaar, maar ook ervaarbaar wordt gemaakt. De toeschouwer is een proefkonijn op onderzoek door zijn eigen bewustzijn.

De virtual reality-installatie Hands-On Hamlet die komende week in het Eye Filmmuseum staat is niet alleen een vervolg op CREWs engagement met Hamlets vragen – zijn of niet zijn, zien of niet zien – maar ook een noodoplossing voor het niet doorgaan van Hamlet’s Lunacy wegens corona en een uitvloeisel van de naar het onlineplatform Gathertown verplaatste Hamlet’s Playground. All the online worlds are a stage, zullen we maar zeggen. Je zou je er bijna weer door gaan afvragen hoe message en medium zich ook alweer tot elkaar verhouden. Maar die vraag vergeet ik te stellen in mijn Zoom-gesprek met spraakwaterval Eric Joris.

Videobril
Het werk van CREW volg ik sinds ik ooit een gesprek had met Joris naar aanleiding van een van zijn voorstellingen waarbij ook Chris Markers La jetée werd vertoond. Ik ben de naam van de voorstelling vergeten, en hij weet niet meer bij welke voorstelling hij zich precies door La jetée heeft laten inspireren, een tijdreisfilm die je ook virtual reality zou kunnen noemen. Het waren twee voorstellingen naast elkaar. Een waarin een toeschouwer wordt gekozen als “immersant” om met videobril en hoofdtelefoon een reis te maken die tegelijkertijd door de rest van het publiek wordt bekeken. Maar niemand weet helemaal zeker of dat wij hij ziet ook echt of real time is. “Het moet O_Rex (2008) geweest zijn”, concludeert Joris. “Maar daar zijn meerder versies van geweest, dus dan weet ik nog niet welke je hebt gezien.”

Van die fractaliserende versies van één kunstconcept en Oedipus naar een Hamlet-VR die ook uit twee werkelijkheden bestaat is dan opeens nog maar een kleine stap. “Dat waren de allereerste experimenten waarin we met veel primitievere toestellen en technieken werkten, maar waarbij we omdat het allemaal nog zo in de kinderschoenen stond de totale luxe hadden dat we mensen compleet konden wegblazen, wat nu niet meer op die manier mogelijk is.”

Het digitale vuur
In het eerste decennium van deze eeuw waren immersieve technieken en afleidingsmanoeuvres nog nieuw en verrassend. Reden om die ervaring, en de bijbehorende vragen: wat is een ik, wat is een zelf, wat is waarneming, kan ik op de ene plaats zijn en op de andere iets waarnemen, vaak tot inzet en thema van de voorstelling zelf te maken, vertelt Joris. “Vanaf 2012 zijn we met computer graphics en motion capture-technieken gaan werken. Toen hebben we samen met het Nederlandse gezelschap Urland bijvoorbeeld in De Internet Trilogie gemaakt (Prometheus meets het digitale vuur). In Hands-On Hamlet combineren we de twee: enerzijds de wereld van Hamlets kasteel Elsinore die we hier hebben opgenomen met acteurs in motion capture-pakken en anderzijds hebben we dat hele proces gefilmd met 360-graden camera’s die her en der stonden opgesteld. Als je dan in de VR-wereld rondloopt zie je bollen hangen en als je daar je hoofd insteekt dan kom je in de wereld van de acteurs. Veel mensen kiezen voor een van de twee, maar het leukste is natuurlijk om die twee werelden door elkaar te bekijken. Uiteindelijk moet dat een playground opleveren waar verschillende dingen tegelijkertijd gebeuren.”

Het resultaat is een soort Droste-effect-VR met verschillende werkelijkheden over werkelijkheden. Hands-On Hamlet is op die manier waarschijnlijk de eerste VR in VR.

De supernova van 1572
De fascinatie voor Hamlet kwam voort uit het interdisciplinair onderzoeksproject ‘Spectacular Astronomy’ dat kunstenaars, theatermakers en wetenschappers in een theatrale ruimte bij elkaar bracht. “De bedoeling was nooit om een Hamlet te maken, maar om de tijd van Hamlet inzichtelijk te maken. Dat was een fascinerende tijd, waarin je aan de ene kant Hamlet hebt die heel duidelijk nog geocentrisch denkt, en even later heb je King Lear die heliocentrisch denkt. Daartussen staat de Deense astronoom Tycho Brahe, wiens laboratorium is gefinancierd door de koning die Elsinore heeft gebouwd. De ster waar Hamlet mee begint is de supernova van 1572 die Brahe heeft geïnspireerd.”

Joris heeft uitgebreid historisch, cultureel en speculatief onderzoek gedaan naar de mensen die hij in zijn Elsinore bijeen laat komen: naast Hamlet en Brahe ook de historische James VI van Schotland, wiens biografie hem tot een “proto-Hamlet” maakt. Maar het draait allemaal om “de ervaring van Hamlet als een kanteling van middeleeuws denken naar een andere wereld.”

Aan de hand van een acteur die je live begeleid, als een gids die je op je gemak stelt, en je helpt de juiste keuzes te maken kun je tussen een kwartier en een half uur in deze wonderlijk-filosofische wereld vertoeven. Het is geen game. En niet iedereen krijgt dezelfde scènes te zien. En rondom het tien meter grote speelvlak is ruimte voor toeschouwers om à la O_Rex te kijken naar wat de “immersant” allemaal meemaakt.

De overgang van Hamlets geocentrische naar het heliocentrische wereldbeeld, vergelijkt Joris met de “Copernicaanse wending” die de komst van optische technieken als VR en AR ook met zich meebrengen. “Extreme empathie en embodiment, maar ook tijdreizen zijn oeroude mythes verhalen en denkbeelden die we nu technisch kunnen uitvoeren. We vergroten onze zintuigen weer een stukske. Maar het gaat verder. Er zijn dingen zoals kwantumfysica die we niet intuïtief maar alleen logisch kunnen vatten. VR kan dat spacetimedenken invoelbaar maken. Ik hoop dat dat de volgende stap kan zijn.”

Hands-On Hamlet | 1 t/m 5 september, Eye Filmmuseum, Amsterdam, i.h.k.v. Venice VR Expanded