Andrej A. Tarkovski over Andrey Tarkovsky: A Cinema Prayer

Zoals het leven van Andrej Tarkovski onderdeel was van zijn films, zo zijn die films onderdeel van het leven van zijn zoon. De familieband blijft hecht, zelfs voorbij de dood: “Sommige dromen zijn echt.”

Over het algemeen richten wij filmcritici ons, vind ik, te veel op het privéleven van filmmakers, zeg ik tegen Andrej A. Tarkovski (1970), zoon-van. Maar in zijn geval… “is het onvermijdelijk, dat weet ik”, glimlacht hij. “Mijn vader maakte nooit onderscheid tussen zijn films en zijn leven.”

Het levensverhaal van vader Tarkovski (1932-1986) is verweven met zijn oeuvre. Van zijn jeugd tijdens de Tweede Wereldoorlog, inspiratie voor De jeugd van Ivan (1962), tot zijn vertrek naar het Westen, dat resulteerde in Nostalghia (1983) en zijn laatste film Het offer (1986). Hij castte zijn vader Arseni (als gedichten voordragende stem in De spiegel, 1975), zijn moeder Maria (De spiegel), echtgenote Irma (De jeugd van Ivan en Andrej Roebljov, 1966), tweede echtgenote Larisa (De spiegel) en stiefdochter Olga (De spiegel en Solaris, 1972). Bovendien blijken specifieke scènes uit zijn autobiografie geplukt, zoals de militaire instructeur die zich in De jeugd van Ivan op een granaat werpt of de beschrijving hoe een droomhuis werd gevonden in Het offer – een film die “met hoop en vertrouwen” aan Andrej A. is opgedragen. “Al zijn films waren autobiografisch”, benadrukt die. “Zelfs Solaris en Roebljov.”

Voor zijn meest autobiografische en beste film De spiegel herbouwde Tarkovski zelfs het verdwenen huis uit zijn jeugd, op de oorspronkelijke plek, zo precies dat zijn moeder in tranen uitbarstte. Terwijl het buitenhuis in Nostalghia, gebouwd in Italië, is gebaseerd op Tarkovski’s eigen huis buiten Moskou, waar ook Andrej A. een deel van zijn jeugd doorbracht – als hij niet rondhing op zijn vaders filmsets. “De meest wonderbaarlijke was die van Stalker [1979], toen ik elf was. De binnenopnames zijn allemaal in de studio in Moskou gemaakt! Die sets waren ongelooflijk.”

Andrej A. groeide op met zijn vaders cinema. Hij voelde zich dan ook helemaal niet uit zijn element toen hij in 1986 namens zijn doodzieke vader de Grand Prix voor Het offer ophaalde in Cannes – uit handen van Maruschka Detmers. ‘Andrjoeska ontving mijn prijs’, schreef zijn vader in zijn dagboek. ‘Hij was totaal niet verlegen. Hij gedroeg zich alsof prijzen ontvangen in Cannes een alledaagse gebeurtenis was.’ En bewonderend: ‘Vandaag zag ik hem voor het eerst als een onafhankelijke, volwassen jongeman.’

Geesten
Hoewel, onafhankelijk. Als ik die knappe jongeman met zijn stralende ogen spreek in Venetië – ouder en grijzer, maar niet heel anders – stelt hij zich nog altijd ten dienste van zijn vader, als directeur van het in Florence gevestigde Andrey Tarkovsky International Institute. Hij maakte Andrey Tarkovsky: A Cinema Prayer, een systematische en respectvolle documentaire over Tarkovski’s oeuvre, waarin alleen zijn vader zelf aan het woord komt. Kritische noten (over bijvoorbeeld Tarkovski’s anti-feminisme) hoeft de kijker dus niet te verwachten, maar voor een newbie is dit mogelijk de beste introductie. Andere bekende documentaires over Tarkovski, zoals Un poeta nel cinema (Donatella Baglivo, 1984) en Tempo di viaggio (Tonino Guerra en Andrej Tarkovski zelf, 1983), zijn minder veelomvattend, terwijl Chris Markers eigenzinniger Une journée d’Andreï Arsenevitch (2000) vooral interessant is voor de kenner.

A Cinema Prayer legt de nadruk op Tarkovski’s spiritualiteit die, zoals de titel aangeeft, eerder in de cinema gezocht moest worden dan in kerkelijk dogma. “Hij zocht naar nieuwe wegen”, zegt Andrej A., en hij verwijst naar de beroemde anekdote dat de geest van schrijver Boris Pasternak aan Tarkovski verscheen en hem voorspelde dat hij slechts zeven films zou maken. Tarkovski geloofde echt in geesten, beaamt zijn zoon, net als in, bijvoorbeeld, telekinese en antroposofie.“Wij Russen zijn een beetje bijgelovig”, glimlacht Andrej A. – maar Pasternaks voorspelling kwam wel uit.

Gelooft u zelf ook in geesten? “Ik denk dat de werkelijkheid groter is dan we meestal zien. Anders zou het ook vrij triest zijn, niet?”

Maar – misschien een vreemde vraag – zou u dan nog contact kunnen hebben met uw vader? “Natuurlijk. Ik heb vele malen van hem gedroomd, na zijn dood. Hij belde – ik droomde lange telefoongesprekken – en dan zei ik: ‘Ik weet dat je dood bent; hoe is het aan de andere kant?’ Hij antwoordde: ‘Het is totaal anders dan jullie denken’, precies wat de geest van Theophanes zegt tegen Roebljov. En hij zei: ‘Maar het gaat me goed. Dit is pas het begin. Alles herhaalt zich. Het leven gaat door.’”

Gelooft u dat het hem echt was? “Ja, dat geloof ik wel. Het voelde heel echt. Sommige dromen zijn dromen, andere zijn echt. Bovendien verscheen hij toen ik in een moeilijke periode zat, dus misschien wist hij dat ik hem nodig had.”

Andrey Tarkovsky: A Cinema Prayer is te zien op IDFA en vanaf 28 november in de filmtheaters. Andrei Tarkovsky: The Exhibition waaraan Andrej A. heeft meegewerkt, loopt nog t/m 6 december 2019 in Eye Filmmuseum in Amsterdam.