Andrei Konchalovski over The Postman’s White Nights

Konchalovski is De Grote Van Tafel Veger. En als hij alles van tafel heeft geveegd (duiding, analyse, politiek), wat blijft er dan over? Afgezonderde, oneindige teloorgang.

Door Kees Driessen

"Nee." Hij kijkt me aan en laat een stilte vallen. Zodat ik de intellectuele diepgang voel van zijn reactie (op mijn verzoek een Shakespeare-citaat in The Postman’s White Nights te verklaren). En dan, omdat hij ziet dat ik te stroef van geest ben, doceert hij, met geveinsde vermoeidheid: "Ik leg niks uit. Het gaat erom wat je zelf denkt." Hij richt zich tot de andere journalisten aan tafel. "Sommige kunstenaars verklaren hun werk. Dat is aanstellerij."
Hij ratelt nog even door — en laat zich zo toch in de kaart kijken. "Vijf pagina’s kunstkritiek over Malevitsj" zwarte vlak is onzin. Malevitsj maakte helemaal geen kunst, Malevitsj maakte heel goede pr.’ Hij leunt voorover. "Ik heb een lezing gegeven over Malevitsj, dat hij helemaal geen groot kunstenaar is. Een kind kan een zwart vlak maken. Maar een kind kan niet Michelangelo’s David maken."

Cultuurpessimisme
Er zijn wel meer kunstenaars die hun werk niet willen verklaren. Sommigen doen dat verontschuldigend; anderen, zoals Konchalovski, hooghartig. Maar die laatsten kunnen het meestal toch niet laten. Arrogantie hoort zichzelf graag praten.
Neem die opmerking over Malevitsj: het is niet alleen een goedkope sneer naar moderne kunst; hij heeft kennelijk de moeite genomen een hele lezing te houden over dit simplistische standpunt. Hij presenteert zich, met kennelijke trots, als conservatief en cultuurpessimist: "Ik ben kritisch over de westerse beschaving die een consumptiemaatschappij is geworden waarin artistieke waarde is vervangen door prijskaartjes." Het doet denken aan zijn landgenoot Sokoerov, alleen graaft Konchalovski’s kritiek minder diep. Wat dan bijvoorbeeld wel volwassen cinema is? "Dat je kunt nadenken en geen popcorn eet. Als je popcorn eet, zie je niks. Je kunt geen popcorn eten terwijl je bidt. Of in het theater. Als je daar popcorn eet, gooien ze je eruit. Je moet kunnen nadenken en dat kan niet met die beeldendiarree van tegenwoordig."
Vragen van tafel vegen blijkt Konchalovski’s modus operandi. Over het documentaireaspect van The Postman’s White Nights, waarin amateurs min of meer zichzelf spelen: "Een documentaire hoort onpartijdig te zijn. Volledig neutraal. Zo gauw je de werkelijkheid gaat interpreteren is het geen documentaire meer." En dus is zijn film totaal niet documentair; einde discussie.
Over het vele gevloek, wat in Rusland tot een verbod kan leiden: "Persoonlijk ben ik voor censuur van schuttingtaal. Te vaak is het een zwaktebod. Bovendien hoor je het meteen als het door een scenarist geschreven is. Het is net zoiets als naakt over het toneel rennen. Wat zie je? Een bungelend klokkenspel. Dat heeft niks met kunst te maken." Maar, eh, zijn eigen film dan? "Als een timmerman zijn eigen taal spreekt zonder te weten of ie gefilmd wordt, dan begrijp je meteen dat het volkomen normaal is en niet obsceen." Om daar dan weer aan toe te voegen: "En als ze de film daarom verbieden, ga ik er niet voor vechten. Zo belangrijk is het niet."
Ook een vraag over zijn driejarige project Battle for Ukraine (2012), over de precaire autonomie van Oekraïne, wordt van tafel geveegd: "Dat project is afgerond. Klaar. Waarom zou ik politiek actief moeten zijn? Het staat op internet, alles wat ik te zeggen heb kun je daar vinden." Om kort daarop, toch weer zeer politiek, de zorgen van een Poolse journalist van tafel te vegen: "Je denkt dat Polen bang zou moeten zijn voor Russische raketten? Haha, dat is stompzinnig! Waarom zouden Russen schieten op Polen? Dat is belachelijk. Russen zullen nooit een katholiek land binnenvallen. Zo slim zijn ze wel."

Dubbel
Hij klinkt rechtlijnig, traditioneel, pro-Rusland. En maakte een film over een extreem verafgelegen Russisch dorp waar alcohol en afzondering meer invloed hebben dan Moskou. Vreemd? ‘Elke regel heeft uitzonderingen, zeker in Rusland’, zegt Konchalovski het ene moment. ‘Alles heeft twee betekenissen’, het andere. Wat je zegt in een interview hoeft nog niet te zijn wat je beweert in een film — waarom je kruit verschieten? Zeker met de huidige politieke machthebbers is dat niet verstandig.
Bovendien: Konchalovski’s conservatief nationalisme sluit de Russische dubbelhartigheid en drankzucht niet uit. Net als Sokoerov is hij nostalgisch naar een zwaarmoedig verleden. In The Postman’s White Nights gaat hij daarom zo ver mogelijk weg van alles: van de moderne tijd, van hedendaagse politiek, van buitenland en Kremlin. "Deze mensen zijn geen consumenten. Ze zijn overlevers. In Japan leven ze met 335 mensen op een vierkante kilometer; in het westen van Rusland ongeveer met dertig; en hier met één. Dat verandert je relatie tot alles. Dat is belangrijk om te beseffen. Dat bepaalt je cultuur."
Dat is wat The Postman’s White Nights verbeeldt: Rusland, als je al het mogelijke van tafel hebt geveegd. Wat overblijft is, zogezegd, de tafel zelf: de ondergrond, volgens Konchalovski, van de Russische cultuur: een eeuwigdurende teloorgang en een bokkig aanmodderen in afzondering.