World Cinema Amsterdam 2023: Competitie

Coming of age-films, gefilmd vanuit subjectieve perspectieven, domineren de competitie van World Cinema Amsterdam 2023. De jonge hoofdpersonages uit onder meer Burkina Faso, Brazilië en Panama blijven ondanks soms ferme tegenslagen in het leven bijzonder optimistisch.

Kinderen worden soms gedwongen om vroeg volwassen te worden. Omdat ze verstrikt raken in een oorlog. Of omdat ze geboren worden in een hardvochtige omgeving. Het uit Burkina Faso afkomstige Sira (2023), winnaar van de Panorama Audience Award op de Berlinale, en het in Duitsland gefilmde Elaha (2023) draaien beide om dit pregnante thema.

Dat de titels vrouwennamen zijn, suggereert al dat dit films zijn die iets willen zeggen over de persoonlijke gevoelswereld van vrouwen. Sira en Elaha hanteren allebei een subjectief perspectief op de wereld.

In de eerstgenoemde film wordt de familie van Fulani-nomade Sira (Nafisatou Cisse) op een dag bij hun kampement ergens in de Sahel verrast door de komst van een IS-regiment. Sira en haar stamgenoten zijn belijdende moslims zijn, maar toch besluit de leider van de soldaten de Fulani-mannen te laten executeren. De jonge vrouwen, onder wie Sira, worden ontvoerd.

Nadat Sira met lede ogen het bloedbad heeft aangezien, wendt ze zich tot de IS-kapitein: “Moge Allah je familie vervloeken.” Daarmee zet filmmaker Apolline Traoré meteen de toon: haar hoofdpersoon laat niet met zich sollen. Gaandeweg transformeert Sira dan ook van tragedie tot wraakthriller. Je zou de film kunnen beschouwen als een drama met een vleugje genrefilm. Die combinatie werkt aardig, al laten veel van de wendingen – zo gaat Sira’s verloofde naar haar op zoek – zich wel raden.

Mooi aan de film is vooral hoezeer Traoré de plaats van handeling, de wonderschone Sahel-regio, inzet als subliem decor voor de kleurrijke kostuums van de nomaden. Ondanks de kilheid in de handelingen domineren felle, aardse tinten, die ook symbool komen te staan voor de menselijke veerkracht die Traoré in Sira verbeeldt.

Ook Elaha draait om een jonge vrouw in een penibele situatie. De 22-jarige Elaha (Bayan Layla) is afkomstig uit een Koerdische gemeenschap in Duitsland. Hoewel ze zich op school manifesteert als een intelligente leerling is haar toekomst al bepaald: ze moet een gezin stichten. Maar hoewel ze al is verloofd, heeft ze geleidelijk geproefd aan het vrije leven. Zo heeft ze een geheime affaire met een Duitse einzelgänger die haar lief behandelt, in tegenstelling tot de mannen uit haar familie, die haar slechts zien als voortplantingsmachine.

Elaha verwoordt dit alles mooi: “We zijn ongelukkig, omdat we niet weten hoe we gelukkig moeten zijn.” Maar Elaha weet wel wat ze niet wil: ze wil niet eindigen in een beautysalon, zoals veel van haar lotgenoten. “Ik wil geen vagina’s waxen!” Filmmaker Milena Aboyan legt in haar speelfilmdebuut sowieso vaak de focus op het vrouwelijk lichaam. Zo constateert een vriendin van Elaha op een gegeven moment dat ze graag een “Duitse vagina” had willen hebben in plaats van een “Koerdische”.

Het meest fascinerende aan Elaha is de bijzonder symmetrische en ruimtelijke close-ups waarin Aboyan haar hoofdpersoon tijdens moeilijke gesprekken kadert. Bijvoorbeeld wanneer Elaha met een plastisch chirurg de mogelijkheid bespreekt om haar maagdenvlies te herstellen (omdat ze vreest dat haar verloofde erachter komt dat ze al seksueel actief was). Op dat moment is er veel (vlucht)ruimte om haar heen. Bijna alsof de filmmaker fluistert: ga! Kies voor jezelf! Op andere momenten kiest Aboyan ervoor om Elaha scherp in beeld te brengen en haar omgeving troebel. Alsof ze insinueert: de wereld is voor haar nog niet zichtbaar, maar als ze nu eens iets scherper kijkt…

Ook in Bittersweet Rain (Saudade fez morada aqui dentro, 2022)en Tótem (2023) spelen de makers naarstig met de afstelling van de cameralens. Beide films tonen hoe belangrijk het is voor kinderen dat er ruimte voor hen wordt gemaakt. Dat er terwijl ze groeien ook plek voor hen ontstaat om zich te kunnen ontplooien.

Het gelauwerde Bittersweet Rain draait om leren zien terwijl je blind wordt. De vijftienjarige Bruno (Bruno Jefferson) uit de Braziliaanse regio Bahia lijdt aan een degeneratieve oogziekte. Hij is al een jaar niet op school geweest, want hij heeft geen zin om vooraan de klas te moeten zitten. In het begin van de film is van zijn blindheid evenwel nog niets te zien. Met een vriend wedijvert Bruno wie nu wie heeft gekust, terwijl ze tijdens zonsondergang met elkaar ouwehoeren in de natuur.

Filmmaker Haroldo Borges legt in zijn sociaal-realistische film voortdurend de nadruk op de zintuigen. Zoals wanneer Bruno op een avond met een leeftijdsgenootje flirt. Met z’n ogen dicht voelt hij aan haar arm. Of tijdens een schaduwspel waarin het licht wordt opgezogen door de duisternis: een metafoor voor wat Bruno te wachten staat. Borges zinspeelt in zijn film op een paradox: als je blind wordt geboren moet je het doen met je innerlijke verbeeldingskracht; als je geleidelijk blind wordt dan staan de dingen die je ooit zag op je netvlies gegrift.

Dus probeert Bruno te leven, zo veel mogelijk te zien. Als hij eenmaal blind is, troost z’n moeder hem met alle mooie dingen die hij heeft gezien: zonsopgangen en heuvelruggen. Toch moet de tiener, die net begon te leren hoe het is om een seksueel wezen te zijn, in veel opzichten – met onder meer braillelessen – weer helemaal opnieuw beginnen. Tegen die tijd lijkt hij er echter mentaal klaar voor.

Het Mexicaanse Tótem (2023), ook de openingsfilm van het festival, draait net als Bittersweet Rain om een verlies dat aanstaande is. De film speelt zich af op één dag: het verjaardagsfeest van de vader van de zevenjarige Sol (Naíma Sentíes). Filmmaker Lila Avilés laat al snel doorschemeren dat de festiviteit niet alleen in het teken staat van het leven, maar eveneens in het teken van de naderende dood. Sols vader heeft kanker. Nog eenmaal zal hij worden omringd door al zijn geliefden. Sol is zich hier niet volledig van bewust. Ze is vaak in gedachten verzonken, zoals wanneer ze in het huis van haar grootouders, waar het feest plaatsheeft, levende slakken op een schilderij plakt.

De volwassenen voelen de noodzaak om zich voortdurend bezig te houden met het naderend onheil. Maar kinderen kunnen dat niet, die moeten leven, die willen vooruit, die realiseren zich de implicaties nog niet van een ernstige ziekte en dompelen zich vaak onder in het banale. Tegelijkertijd laat de film ook al zien dat terwijl Sols vader langzaam maar zeker uit beeld verdwijnt – bijna letterlijk in de contemplatieve slotscène – er meer ruimte ontstaat voor Sol. De volwassenen om haar hen hebben de weg al voor haar geplaveid. Later zal ze daar vast met een bitterzoet gevoel op terugkijken.

De Panamalteekse film Sister & Sister (Las hijas, 2023) toont wasdom in tegenstelling tot de bovengenoemde films bijna uitsluitend vanuit een frivool perspectief. In dit voortkabbelende drama, dat draait om twee zussen die vanuit Costa Rica op reis gaan naar Panama, wordt niet toegewerkt naar een climax. Ja, de zeventienjarige Marina (Cala Rossel Campos) en haar veertienjarige zusje Luna (Ariana Chaves Gavilán) zijn in Panama op zoek naar hun vader. Maar dat hij er nooit voor hen is geweest is volstrekt onbelangrijk.

Ze hebben elkaar, en ze hebben hun moeder. En in Panama City kunnen ze een week lang terecht bij een vriendin van de familie. Daar kijken ze zwoel naar mannelijke leeftijdsgenoten, waarna de meiden zichzelf in de spiegel bekijken om te meten hoe ze in de markt liggen. De film doet denken aan het werk van Lucrecia Martel en Richard Linklater, maar dan luchtiger en meer onbezonnen. Gesitueerd in een stad waar het heerlijk toeven is. Met hoge flats die worden omringd door fluorescent groene bergen.

Fijn is ook dat deze korte reis voor de twee hoofdpersonen fungeert als een snelkookpan. Zo beginnen ze ineens over orgasmes, en hoe je die kunt krijgen. Ook ligt het in de lijn der verwachting dat gevoelens van jaloezie zich op een gegeven moment aandienen. Dat hoort er allemaal bij. Wat echter misschien wel het belangrijkste is, is dat filmmaker Kattia G. Zúñiga laat zien hoe jeugdigheid gepaard gaat met onbevangenheid, en hoe die leidt tot ambitieuze dromen. Zo wil Marina graag piloot worden, ze wil vliegen.

Daar heeft ze nog flink wat geld voor nodig, maar de wil is er. En dat die droom zich gaandeweg heeft geopenbaard komt misschien wel door het feit dat Marina nooit jong volwassen hoefde worden. In Sister & Sister is er genoeg ruimte om nog een kind te zijn. Hoewel ook Marina en Luna, net als de personages uit de eerdergenoemde films, evident zijn opgewassen tegen de volwassen wereld. Dat is misschien wel de troostrijke boodschap die uit al deze films bijblijft.

World Cinema Amsterdam | 22 t/m 27 augustus | Rialto, Amsterdam