IFFR-blog 17: Costa-Gavras in levende lijve

Filmlegende Costa-Gavras keert met Adults in the Room terug naar vaderland Griekenland om opnieuw de politieke situatie onder de loep te nemen. Deze keer met hulp van de mémoire van voormalig minister van economische zaken Yanis Varoufakis. Costa-Gavras, zelf aanwezig in Rotterdam: “Varoufakis is geen held. Ik geloof niet in helden.”

Zijn ze voor de nieuwe film van levende legende Costa-Gavras’ (Z, 1969; Missing, 1982) gekomen, of voor de Q&A met de grootmeester, een halve maand verwijderd van zijn 87ste verjaardag? Dat is de meest voorname vraag terwijl je in de zaal zit en opvallend veel Grieken, de een na de ander, met grote bakken popcorn binnen ziet lopen. Als ze komen voor zijn nieuwe film Adults in the Room, over de politieke situatie rond de Griekse crisis, is het alsof ze naar een bokswedstrijd gaan waarvan ze weten dat hun bondgenoot zal winnen. Natuurlijk is winnen in het geval van de economische crisis niet aan de orde, het zal in ieder geval een wedstrijd zijn waarbij de regisseur als spreekstalmeester aan hun kant zal staan.

Correctie: aan ‘onze’ kant. Want met een Griekse moeder en een classicus als vader deel ik die sentimenten in omgekeerd evenredige richting: in Griekenland voel ik me meer de Nederlander, in Nederland ben ik pro-Griekenland. Altijd voor de underdog. Bij een Griekse film in Nederland ben ik dus even meer Grieks. In het geval van Adults in the Room had dat nog tot een lastige positie kunnen leiden. Naast Duitsland is Nederland hier namelijk een van de grote tegenstanders, en wel in de persoon van Jeroen Dijsselbloem (gespeeld door Daan Schuurmans).

Popcorn naar het scherm
Adults in the Room wordt in Rotterdam gepresenteerd in de Perspectives-sectie The Tyger Burns, de sectie waarin filmveteranen, met soms een staat van dienst van ruim vijftig jaar, nog altijd even jeugdig en opruiend de barricades op gaan. De film is gebaseerd op de gelijknamige mémoire van de maar vier maanden zittende, maar nog lang niet vergeten Griekse minister van economische zaken Yanis Varoufakis (die ene die op de motor naar zijn werk ging). Vanuit zijn gezichtspunt toont het ons wat zich binnenskamers afspeelde tijdens zijn ministerschap. Het is een film met achterkamertjespolitiek waarbij je in een filmzaal als deze soms verwacht dat de popcorn naar de bad guys op het scherm wordt gegooid. In Varoufakis’ achterban vraagt iemand zich af of Dijsselbloem een marionet is of een marionettenspeler. Zei hij nou echt dat Varoufakis de troika had vermoord? Varoufakis, maar nu ook Costa-Gavras zijn er glashelder over. In de woorden van Costa-Gavras zelf: “Dit is onze versie van het verhaal. Er zijn er vast meerdere en je mag het ermee oneens zijn.”

Adults in the Room laat er geen misverstand over bestaan aan welke kant we ons hier bevinden. Maar het is ook een film met duidelijke echo’s naar de politieke thriller die Gavras’ ster heeft doen rijzen, Z (1969). Ook hier klinkt de muziek, in de vorm van bouzoukiklanken tegen sirtaki aan, net zo nationalistisch als satirisch. Het is een welkome opleving van de politieke film zoals in Gavras’ hoogtijdagen, eind jaren zestig tot ver in de jaren zeventig.

Dubbele ‘nee’
Voor Costa-Gavras was Varoufakis niet de held van dit verhaal. “Er zijn hier geen helden. Ik vind helden ook niet interessant, vooral niet in film. Er is geen alleen maar slechte of alleen maar goede persoon. Varoufakis was hier een getuige die zich in het epicentrum van deze tragedie bevond. We wisten voorheen nooit wat er binnenskamers gezegd werd.” Voormalig premier Tsiperas komt er in zijn eigen ogen minder goed vanaf. “Hij kwam aan de macht door mensen te beloven dat hij niet zou buigen voor Europa, en vervolgens deed hij het tegenovergestelde.”

Ook wat dat betreft is Gavras nog een Griek in hart en nieren. Hij verwijst naar het befaamde referendum van 2015 waarin het Griekse volk ‘Nee’ stemde tegen de eisen van de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair Fonds voor een nieuw steunpakket. Een ‘Nee’ dat resoneerde met de in Griekenland en Cyprus nog altijd jaarlijks gevierde oxi-dag (‘dag van het nee’), waarop leider van het land Metaxa het ultimatum tot overgave van de Italiaanse Mussolini verwierp, op 28 oktober 1940. Het eigen land mag onder geen beding in de uitverkoop.

Schakel nu weer terug naar 2015. Voormalig premier Tsiperas die het met ruim 61% van de stemmen verkozen ‘Nee’ op initiatief en onder leiding van de Duitse Bondskanselier Merkel in no time weet te negeren. Costa-Gavras verbeeldt Tsiperas’ tweespalt (en volgens velen verraad aan het volk) in Adults in the Room als een musicalachtige choreografie van mannen in pakken en Angela Merkel in stemmig rood. Hij noemt die scène een metafoor voor een man die na zeventien uur geduw en getouwtrek buigt. En ondanks zijn vaderlandslievendheid is het tekenend dat hij nog altijd de humor in de bureaucratie en schuivende machten weet te zien. Leiders die hun zin doordrukken is een dans op zich.

Op de vraag van ondergetekende of Gavras zijn nieuwe film, die opnieuw draait om de onderdrukking van zijn vaderland, als de tweede helft van een double bill ziet met zijn Z, over de junta in het Griekenland van de tijd waarin het uitkwam, is hij stellig: “Nee. Dat is een film van vijftig jaar geleden. Het zijn allebei films over Griekenland, maar in totaal andere situaties. Daar ging het om een militaire dictatuur, hier gaat het om de dictatuur van Marx.” En met die echo moeten we het dan maar stellen. Een antwoord dat ons met een even dubbel gevoel achterlaat. Een ‘Nee’ waarin ook een ‘Ja’ schuilt.