IFFR-blog 10: Mens versus aarde

Rotterdam presenteert dit jaar opvallend veel films over bergen, gletsjers en grotten, en hoe die stenen en ijs op ons leven inwerken. Zo zijn gletsjers niet meer neutraal maar een zorgelijk landschap geworden, een spiegel voor onze angsten voor klimaatverandering, die groter worden naarmate de gletsjers verder smelten.

Over de belabberde relatie tussen mens en levende natuur zijn al boekenkasten vol geschreven, maar over de band tussen de mens en de dode natuur – de aardkorst – veel minder, laat staan dat er veel speelfilms over zijn gemaakt. Stenen bewegen niet, dat zal de reden zijn. Toch zijn er dit jaar een opvallend aantal films op het IFFR die met een geologische blik kijken hoe de bergen, gletsjers en grotten invloed op ons uitoefenen.

De geologische tijd die miljoenen, zelfs miljarden jaren omvat, valt buiten ons bevattingsvermogen, en dus besteden we er weinig aandacht aan. Bergen vormen op zijn best een spectaculair achtergronddecor voor verhalen over de mensen die eromheen wonen. Maar de dode natuur heeft ook een verhaal te vertellen. Daarnaar luisteren wordt door de klimaatverandering met de dag belangrijker. Gelukkig zijn er kunstenaars en filmmakers die al een tijd bezig zijn met kijken hoe mens en aarde op elkaar inwerken.

In het ideeënrijke Dreamlife van kunstenaar Melvin Moti leeft een man als experiment lange tijd in een diepe grot. Deze speleoloog is gebaseerd op Michel Siffre, die zich in de jaren zestig in een grot opsloot en onderzocht hoe zijn lichaam omgaat met de extreem lange isolatie in een besloten ruimte. Zo hield hij nauwgezet bij hoe zijn slaapcyclus reageerde op afwezigheid van daglicht. De resultaten zijn gebruikt tijdens de space race: de omstandigheden in de grot lijken op die van astronauten op een lange ruimtevaart. Tussen 1962 en 1972 voerde Siffre verschillende ondergrondse expedities uit, waarvan sommige wel hondervijftig dagen duurden. Moti laat de geoloog in een oneindige droom afdalen. Hij combineert in zijn film inzichten uit de neurowetenschap, psychologie, astronomie, geologie en filosofie, zo vertelde hij in een Q&A tijdens het festival. Ook dat maakt Dreamlife zo interessant, omdat de natuur nu eenmaal niet op eilandjes opereert maar in samenhang.

De ervaringen van een menselijk lichaam in een niet-menselijke omgeving zien we ook terug in Rosa Barba’s nieuwste film Aggregated States of Matter, geselecteerd voor de Tiger Award for Short Film-competitie. Zij filmt vaker hoe samenlevingen reageren op een veranderend landschap. Haar nieuwe 35mm-film is opgenomen in Peru waar ze samenwerkte met gemeenschappen die zijn getroffen door de smeltende gletsjer – de geologische tijd gevangen in een ijsrivier. Barba wil weten hoe de Quechuan-bevolking in de Andes kijkt naar het langzaam verdwijnen van de gletsjer, en doet dat via observerende beelden, zonder uitleg. De gletsjer is niet meer neutraal maar een zorgelijk landschap geworden, een spiegel voor onze angsten voor klimaatverandering, die groter worden naarmate hij smelt.

Marieke van der Lippe vertelde na afloop van haar intrigerende korte film The Machine hoe Kasper David Friedrich met zijn romantische bergschilderijen ‘het sublieme’ in de natuur wilde tonen. Zij combineert deze vergezichten met de poëzie van Goethe die ze computermatig probeert te ontleden. Ook The Magic Mountain plaatst de bergen in het middelpunt. Eitan Efrat en Daniel Man filmden op drie locaties in Europa waar tunnels, steengroeven en grotten in de grond zijn gegraven: een toegang tot het ondergrondse, waar duisternis heerst. In The Magic Mountain vallen de zintuigen samen en werkt het landschap rechtstreeks op het lichaam.

At the Bottom of the Sea van Karsten Krause speelt zich ook af op een plek waar de menselijke maat niet heersend is. Oceanen worden woestijnen. Rotsen worden eindmorenen en sediment. Skeletten van diertjes worden kalksteen. En dan is er nog Northern Drift van Alexis Destoop, opgenomen aan de Barentszzee, het Noors-Russische grensgebied in het Europese hoge noorden. In de late negentiende eeuw is deze regio omgevormd tot een industrieel gebied. Dit barre landschap draagt nog steeds zichtbare sporen van de conflicten van de vorige eeuw, en speelt tegelijkertijd een sleutelrol is in de klimaatverandering die het noorden zal omvormen tot een goudmijn.

Al die films laten zien dat de aarde de mens heeft gevormd: het landschap bepaalde waar mensen zich konden vestigen en waar er geld te verdienen viel met delfstoffen – het begin van het kapitalisme. Ze laten ook zien dat de mens nu deels de aarde vormt, door het verstoken van fossielen en miljoenen jaren oude verkoolde bossen. Timothy Morton, de Britse filosoof van het Antropoceen, geeft op vrijdag een lezing over hoe we moeten leven in een tijd van massa-extinctie, veroorzaakt door de opwarming van de aarde. Hopelijk dat hij licht laat schijnen in de duisternis.

IFFR x De Dépendance: Timothy Morton, vrijdag 31 januari, 20.00 uur, KINO 1, deze talk is op dit moment uitverkocht maar nieuwe kaarten komen op de dag zelf ter beschikking.