IFFR 2021: Vijf films over doen alsof

Alternatieve feiten, nepnieuws, deep fake-technologie en online identiteiten. Dubbelrollen en parallelle werkelijkheden lijken soms meer regel dan uitzondering. Shakespeare’s As You Like It, waarin hij die beroemde zinnen over de wereld als schouwtoneel schreef, krijgt een nieuwe betekenis in vijf films op het IFFR.

Het is een oude wet: elk filmfestival heeft zijn eigen onbedoelde thema. Dus ook de vijftigste editie van het Internationaal Film Festival Rotterdam. Vijf premièrefilms – As We Like It, Black Medusa, The Cemil Show, Dead & Beautiful en Sweat – doen allemaal hun voordeel met die ene zin uit het theaterrepertoire: ‘De wereld is een schouwtoneel en alle mannen en vrouwen slechts acteurs’ (‘all the world’s a stage and all the men and women merely players’). William Shakespeare schreef die zin rond 1600 in As You Like It, zijn dolle, over-de-top-romantische sprookjeskomedie over vermommingen, rollen spelen en doen alsof.

As You Like It is een onnavolgbare roadtrip vol vergissingen en zoektochten die uitloopt op maar liefst vier huwelijken. Centraal staat het liefdespaar Orlando en Rosalind, dat elkaar mis dreigt te lopen doordat Rosalind zich als man heeft verkleed. In Shakespeare’s tijd werd het enkel door mannen gespeeld, met hier dus een man die een vrouw speelt die een man speelt. De humor zat hem in de suggestie dat homoseksualiteit op zichzelf al lachwekkend is. Die zienswijze is aan vervanging toe, vinden de Taiwanese filmmakers Chen Hung-i en Muni Wei. Wat gebeurt er als alle rollen nou eens door vrouwen worden gespeeld? Chen en Wei maken in hun filmversie As We Like It (2021) een pamflet voor een fluïde opvatting van gender.

Borsten en stoppels
Aan de fantasie van Chen en Wei moet je je gewoon overgeven. As We Like It is gek, vrolijk, overvol en zuurstokroze. In de nabije toekomst van Taipei zijn online en offline volledig met elkaar versmolten, maar er is één plek zonder internetsignaal. Wie niet gevonden wilt worden, komt hierheen. Want hoe vind je iemand in een wereld zonder internet? Sms’jes worden als papieren telegrammen door scooterbezorgers door onoverzichtelijke steegjes rondgereden en de Google Bookstore is een rommelige bibliotheek. De overdaad aan kleur wordt aangedikt met stripachtige animaties en geluiden en wie oplet ziet een wit konijn in een kinderwagen. Schuine moppen over seks gaan hand in hand met mierzoete romantiek. Homoseksualiteit en heteroseksualiteit komen even vaak voor. Alleen hebben mannen hier borsten én stoppels op hun kin.

Centraal staat nog steeds een hetero koppel: Orlando (Aggie Hsieh) en Rosalind (Puff Kuo). Orlando is direct hopeloos verliefd, maar Rosalind gelooft niet in liefde op het eerste gezicht. Zij vermomt zich als man: haren kort, maatkostuum aan en een dikke sok in haar broek. Haar nieuwe identiteit geeft haar de kans onbezonnen de liefde te verkennen. Haar ontdekkingstocht is een pleidooi. Iemand anders zijn is verrijkend, toont As We Like It, en we zouden niet zo aan traditionele genderrollen moeten hangen.

Opvallend is dat de film niet gaat over trans mannen en dat hij toch niet los te zien is van de aandacht die ontstaan is voor trans en intersekse personen. Trans en intersekse personen moeten hun gender uitentreuren verdedigen. Zie ook het debat in de sportwereld over topatletes met een te hoog testosterongehalte. Dat in deze film alle mannen door vrouwen worden gespeeld en dat dit niet bevraagd wordt, is op zichzelf al radicaal.

Nepwimpers en nepsnorren
‘De wereld is een schouwtoneel, en alle mannen en vrouwen slechts acteurs,’ schreef Shakespeare dus. As We Like It benadrukt de vrijheid die dat idee kan brengen. Shakespeare zag in toneel een metafoor voor het leven. ‘Ze komen op en gaan weer af’, gaat de tekst verder (‘they have their exits and their entrances’). Daarmee bedoelt hij geboren worden en weer doodgaan. Maar je kunt de huidige wereld op nog wel meer manieren als schouwtoneel bestempelen. Met op het podium expressionistisch theater, waar politici, nepnieuws en complottheorieën zorgen voor parallelle werkelijkheden. Alternatieve universa, waarin feiten slechts een mening zijn en echt niet meer van nep te onderscheiden is.

In de licht absurdistische Turkse film The Cemil Show (Bariş Sarhan, 2021) gaat beveiliger Cemil (Ozan Çelik) ten onder aan zijn eigen alternatieve werkelijkheid. Eigenlijk is Cemil acteur, vindt hij zelf, maar de rest van de wereld vindt dat niet. Intussen gedraagt de opgedirkte Burcu (Nesrin Cavadzade) zich naar voorbeeld van de geobjectificeerde vrouwen uit de films waarin haar vader de hoofdrol speelde: nephaar, push-up bh en meer benen dan persoonlijkheid. In de mooiste scène trekt Cemil zijn rode filmkostuum aan en schminkt hij zich, terwijl Burcu haar make-up afhaalt. Hij plakt een nepsnor op, zij trekt haar nepwimpers van haar ogen. De film suggereert via Cemil dat, als je je maar lang genoeg naar een bepaalde rol gedraagt, je identiteit er vanzelf mee gaat samenvallen. Tegelijkertijd lukt het Burcu om eindelijk de haar opgedrongen rol van zich af te werpen.

The Cemil Show reflecteert ook het vervolg van Shakespeares tekst. ‘Één mens speelt vele rollen in zijn leven, dat uit zeven aktes bestaat’ (‘one man in his time plays many parts, his acts being seven ages’). Shakespeare beschrijft zeven levensfases: van krijsende baby, via passievolle geliefde en wijze man, naar de ouderdom – een tweede kindertijd. Burcu’s vader (Fuat Kökek) kijkt vol nostalgie zijn eigen films terug. Hij ziet een vurige, onweerstaanbare jongeman. Die hunk bestaat alleen nog als herinnering op celluloid. De rol die hij toen speelde, heeft hij nu niet meer. Nu is hij de oude man.

Jaloezie en aanbidding
De rollen die Shakespeare beschrijft, verlopen lineair van jong naar oud. Inmiddels is daar een breed scala aan online identiteiten bijgekomen. We kunnen tegelijkertijd jong meisje én volwassen man zijn. Grijs muisje én femme fatale. Depressief én stralend gelukkig. Avatars in games, influencers op Instagram en YouTube, reaguurders op fora als GeenStijl – nooit eerder was het zo gemakkelijk en vanzelfsprekend om dubbelrollen te spelen. Soms lijken onze virtuele alter ego’s op wie we in de fysieke wereld zijn; soms verschillen ze als dag en nacht.

In de Poolse film Sweat onderwerpt regisseur Magnus van Horn influencer en fitnessgoeroe Sylwia (Magdalena Koleśnik) aan de grillen van een stalker. Hij filmt haar close-up, met een schokkerige camera. Kleine pukkeltjes worden zichtbaar en het zweet gutst van haar lijf als ze gewichten heft. Dat poetst zij in haar vlog-updates natuurlijk netjes weg. Maar dat is nog niet genoeg. Pas als de bloedspetters op haar glitterjurk zitten en de angst in haar ogen te lezen is, is Van Horn tevreden. Dan verdwijnen haar gelikte lichaam en perfecte gezicht naar de achtergrond om plaats te maken voor een bange vrouw, die zich uit een benarde situatie moet redden. Het is een problematisch portret. Van Horn lijkt het als zijn taak te zien om zijn hoofdpersonage (en sterren zoals zij) te ontmaskeren. Haar bij haar lange paardenstaart van haar telefoonscherm weg te rukken en aan het publiek te openbaren: dit is écht wie ze is, de rest is allemaal fake.

Die cocktail van jaloezie en aanbidding, waarbij schoonheid aan de ene kant verafgood wordt en tegelijkertijd wantrouwen wekt, of zelfs het verlangen het te vernietigen, is niet nieuw. Ook vóór het online tijdperk schoten paparazzi zogenaamd onthutsende foto’s van beroemdheden die zonder fotobewerking een buikje, wallen of cellulitis hadden. Met de middelen van nu is het onthullen van een soort valse hypocrisie gedemocratiseerd en horen trollen ‘erbij’.

Slangenharen en vampiers
Sweat illustreert een oud verhaal: schoonheid is niet te vertrouwen en daarom moet het kapot. De elliptische thriller in zwart-wit Black Medusa (ismaël & Youssef Chebbi, 2021) toont dit op een ingenieuzere en mystiekere manier. Medusa wordt vooral herinnerd als het monster met de slangenharen dat je in steen veranderde wanneer je het in de ogen keek. Maar Medusa was niet altijd een monster. De Griekse godin Pallas Athene vervloekte haar, omdat ze te mooi was. Er zijn verschillende versies van deze mythe. In de ene was Athene bang dat Medusa’s schoonheid die van haar zou overschaduwen. In de ander werd zij kwaad dat haar tempel was ontheiligd, nadat Poseidon Medusa daar verkrachtte. En niet Poseidon, maar Medusa moest daarvoor de tol betalen.

De wraakgodin in Black Medusa’s hoofdpersoon Nada (Nour Hajri) wordt geboren uit een traumatische verkrachting. Het is of Nada’s persoonlijkheid door het trauma is gespleten. Ze speelt een dubbelrol: overdag een verlegen editor, ’s nachts een vamp die mannen oppikt en ze gewelddadig te grazen neemt. Ook Nada is beeldschoon. In een scène in een discotheek danst zij met haar ogen dicht. Haar haren in een hoge paardenstaart, een paar losse plukjes krullen in haar nek. Freeze frames zetten de club steeds even op pauze. Het zijn voortekenen voor de naderende dood. Ze verstenen mensen, net als Medusa met haar ogen deed.

De huidige wereld als schouwtoneel beschouwen en de mensen als acteurs, is in onze tijd geen neutrale observatie meer. Dubbelrollen spelen is verdacht. Want als je meerdere rollen tegelijk speelt, wie ben je dan echt bent? Wanneer doe je alsof? De Nederlandse regisseur David Verbeek stelt zich die vragen op een andere manier dan As We Like It, maar ook hij toont zijn locatie – het hypermoderne Taiwanese Taipei – als bühne. In Dead & Beautiful (2021) sterft een groep internationale, steenrijke twintigers van verveling. Het enige wat hen nog pleziertjes oplevert is elkaar met practical jokes in de maling nemen. Maar daar komt een einde aan als ze op een dag wakker worden als vampiers. Ze schamen zich voor hun puntige hoektanden en vragen zich af wat dit betekent voor hun identiteit. Ze onderzoeken hun nieuwe rol en eigenschappen. Steeds meer komt aan het licht dat zij zich van binnen al tijden dood voelden. Waren zij dan altijd al die bloed drinkende elite?

In Dead & Beautiful zijn de personages vermoeid door de rollen die ze spelen. Die zijn hen opgelegd door status en geld en er lijkt geen ontkomen aan. Grappig genoeg biedt uitgerekend Shakespeare’s As You Like It daar een eeuwenoud antwoord op. Als je je lot wilt ontlopen, kun je je altijd nog vermommen.

De besproken films hebben op onderstaande momenten op het IFFR hun premièrevertoning met live Q&A en zijn vanaf dan steeds 72 uur on demand beschikbaar:
As We Like It | woensdag 3 februari 14.15 uur
Black Medusa | vrijdag 5 februari 18.00 uur
The Cemil Show | donderdag 4 februari 13.30 uur
Dead & Beautiful | vrijdag 5 februari 19.00 uur
Sweat | donderdag 4 februari 16.00 uur