IDFA 2025: Vrouwen in verzet

Legende, religie of eeuwenoude gebruiken: het zijn voorwendselen waarmee het patriarchaat vrouwen klein tracht te houden. Een aantal films op IDFA toont vrouwen die daar dwars tegenin gaan.

“We hebben allebei een paar handen en ogen”, merkt een van de vrouwen in 32 Meters droogjes op tegen haar man. Die is erop tegen dat zij deelneemt aan de plaatselijke schietcompetitie. Schieten is niet voor vrouwen, is de teneur in het Turkse dorp waar zij wonen, dat gebouwd is op de productie van wapens.

Wanneer die jaarlijkse competitie niet doorgaat, besluit een aantal vrouwen een eigen wedstrijd te organiseren. Aanjager is Halime, die niet zozeer activistisch redeneert, maar zich simpelweg niet neerlegt bij de scheve status quo van het patriarchaat. Hoezo zouden zij als vrouwen wel goed genoeg zijn om wapens schoon te maken en in elkaar te zetten, maar niet om ze af te schieten?

Met humor en aandacht legt filmmaker Morteza Atabaki de voorbereidingen voor de competitie vast. Vlak buiten het dorp oefenen de vrouwen met schieten op een blikje in een boom, later reizen ze naar de stad om een vergunning aan te vragen. Tegelijk pijnlijk en geestig is een scène waarin de mannen zich op een terras verzamelen om eens even onderling te beslissen wat hun vrouwen wel of niet mogen doen. Pijnlijk in die arrogante bekrompenheid, geestig omdat je aan alles voelt dat die vrouwen zich niets van deze mannen aan zullen trekken. Zoals een van de vrouwen het verwoordt: “We gaan dit doen, en ik wil graag je steun.”

Het beeld van een vrouw met een geweer duikt ook op in Río Turbio (2020). Het is de grootmoeder van filmmaker Tatiana Mazú González. Op een gruizige zwartwit-foto zit ze op een rots, de kolf van het geweer tegen haar schouder, de loop gericht op een punt in de verte. In deze film is het een legende die de bewegingsvrijheid van vrouwen in een mijnwerkersstadje in Patagonië inperkt. Die legende zegt dat wanneer een vrouw de steenkolenmijn betreedt, de Zwarte Weduwe die daar rondwaart in woede zal ontsteken en dood en verderf zal zaaien.

Ergens in de film zien we hoe een vijftienjarig meisje tegenover een zaal vol joelende mannen wordt gekroond tot ‘Koningin van de Steenkool’. Dat ze ook iets te zeggen heeft, over de werkomstandigheden en de positie van vrouwen, doet er voor die zaal niet toe. Mooi zijn en zwijgen, dat is de rol van een vrouw. Het collage-achtige Río Turbio is juist vergeven van vrouwenstemmen. In de lappendeken van getuigenissen die de film presenteert, en in het radiostation dat een aantal vrouwen oprichtte om die hardnekkige ongelijkheid en andere misstanden aan de kaak te stellen.

Vrouwen die geacht worden te zwijgen juist laten spreken is ook de essentie van No Sunshine in Here, een film die grotendeels bestaat uit vrouwen die hun levensverhaal vertellen. Elk van hen werkte als huishoudelijke hulp in Brazilië, zoals ook de moeder van regisseur Karol Maia. In een voice-over waarmee de film begint legt Maia uit hoe zij als kind zag hoe haar moeder huizen van 120 vierkante meter schoonmaakte, terwijl zij zelf woonden op amper 45 vierkante meter. Ze leerde daardoor over “krapte en ruimte, controle en vrijheid”.

Ergens in de film is een plattegrond te zien van de vertrekken voor een inwonende huishoudelijke hulp: zes vierkante meter is hun leefruimte. Aan het begin van de korte film The Men’s Land leidt een vrouw een man door een huis. We horen alleen hun stemmen, terwijl ze met een camera van kamer naar kamer gaan. De vrouw, genaamd Ana, legt uit wat er allemaal moet gebeuren. Wanneer aan het einde een lening ter sprake komt om die renovaties door te voeren, merkt de mannenstem op dat er een probleem is: “Het huis moet een officiële eigenaar hebben.”

Ana is die eigenaar. Haar vader liet haar dit stukje land en het huis na. Maar ondanks dat wordt ze in dit Georgische bergdorpje niet als de eigenaar beschouwd. Alleen mannen kunnen land bezitten en erven. Ana vraagt en smeekt haar neef om haar te helpen. Die verschuilt zich achter de eeuwenoude gebruiken: “Ik heb deze regels niet bedacht, noch geschreven.” Zo laten deze films steeds opnieuw zien hoe legendes, gebruiken, oude wetten en religie worden gebruikt als een excuus om het patriarchaat in stand te houden.

Net als No Sunshine in Here is ook And She Didn’t Die het portret van een moeder door haar dochter. Kethiwe Ngcobo probeert in de film een completer beeld te krijgen van haar moeder, de Zuid-Afrikaanse verzetsvrouw en schrijver Lauretta Ngcobo. Haar strijd tegen apartheid maakte van haar een balling. Ze kwam, met haar gezin, terecht in Engeland. Daar kreeg ze opnieuw te maken met racisme, maar vond ze ook de rust om boeken te schrijven.  

Net als in No Sunshine in Here speelt orale verteltraditie een belangrijke rol. Een traditie die zeker voor vrouwen van groot belang was, omdat zij niet de kans kregen hun stemmen op andere manieren te laten horen. In haar boeken legde Ngcobo die verhalen, die stemmen vast. Scènes waarin bepaalde gebeurtenissen uit haar leven worden nagespeeld met acteurs voelen wat overbodig, maar de film schetst een mooi beeld van Ngcobo’s leven terwijl ook ruimte wordt gegeven aan de weerslag van dat leven op de relatie met haar man en kinderen. Een zus van Kethiwe Ngcobo merkt op dat ze het lastig vind over haar moeder de verzetsvrouw te praten. “Wat ik denk ik van haar nodig had waren de kleine mamadingen.”

De relatie tussen moeder en kinderen speelt opnieuw een rol in The Woman Who Poked the Leopard. Activist, dichter en academicus Stella Nyanzi werd in 2018 gearresteerd wegens het beledigen van de president van Oeganda, Yoweri Museveni. De film volgt haar enkele jaren later, wanneer Nyanzi zich kandidaat stelt voor het parlement. In de openingsscène leest een van haar zoons een gedicht van haar voor, waarin ze fulmineert tegen de dictatuur van Museveni:
“Yoweri, they say it was your birthday yesterday / How bitterly sad a day! / I wish the smelly and itchy cream-coloured candida festering in Esiteri’s cunt had suffocated you to death during birth / Suffocated you just like you are suffocating us with oppression, suppression and repression!”

Nyanzi is fel, welbespraakt, woedend, schaamteloos en schalks. Haar vastberaden strijd tegen de dictatuur en voor vrouwenrechten leidt tot een gevoel van verwijdering in het gezin, vooral ten aanzien van haar tienerzoons, die zelf verklaren geen feminist te zijn en liever voetballen dan helpen om verkiezingsposters op te hangen. Dat laatste leidt tot verontwaardiging bij Nyanzi’s dochter. Voor haar is de houding van de jongens onbegrijpelijk.

Hoe groot de impact van de vrouwen uit deze films ook is geweest, voor verandering zijn uiteindelijk ook de mannen nodig. Zoals de echtgenoten in 32 Meters die zich schoorvoetend achter hun vrouwen scharen. Inmiddels zijn vrouwen jaarlijks vertegenwoordigd in de schietcompetitie in het Turkse dorpje. En hun doelwit staat nu op veertig meter afstand. Net als bij de mannen.

Alle genoemde films zijn de komende dagen nog te zien op IDFA 2025.