IDFA 2021: Kunst over kunst

Documentaires over kunst worden kunstwerken op zich

Skin

In de nieuwe Envision-competitie op IDFA ligt de nadruk op ‘een gedurfde vorm’. In de films Skin, For Your Peace of Mind, Make Your Own Museum en locks & keys, water, trees blijkt eens te meer dat kunst een graadmeter is voor het menselijk leven. En dat films over kunst vaak kunstwerken op zich zijn.

In een filmcompetitie die zich richt op vorm is het geen verrassing dat in sommige documentaires die vorm prevaleert boven inhoud. Of beter gezegd: de vorm ís de inhoud. Zoals in het Braziliaanse Skin (Pele), een stadssymfonie over straatkunst in de metropool Belo Horizonte. Graffiti bedekt de straten als een kleurrijke opperhuid, en die schilderingen laten zien hoe het met de stad gesteld is. Figuratieve en politieke beeltenissen, aangebracht op lelijke en mooie façades, tonen onderhuids sentiment en levensgeluk.

Filmmaker Marcos Pimentel maakt van zijn aaneenschakeling van tableaus een eclectisch geheel waarin de mens aanvankelijk slechts een figurant is. De stad is het hoofdpersonage, gefilmd op het ritme van intrigerende soundscapes. En de stad lijkt, getuige de graffiti, al te vermoeden waar de mens op afstevent. Geleidelijk treedt de mens echter steeds vaker op de voorgrond. Er verschijnt een beoefenaar van vechtsport capoeira ten tonele voor een straatschilderij, en later in de film een fanfaregezelschap. Ondertussen worden de kunstwerken steeds grimmiger, met onder meer cynische cartoons van president Bolsonaro. De stad schreeuwt om verandering, om revolutie. Dat de film eindigt met beelden van de sloop van een paar huizenblokken – waarbij ook enkele kunstwerken sneuvelen – is hiervoor een treffende metafoor.

Zodra beelden hun betekenis verliezen of simpelweg verdwijnen door de sloophamer is het tijd voor de bouw van een nieuw canvas; voor frisse ideeën. Dan begint de interactie tussen mens en omgeving opnieuw. Pimentel heeft precies die transitie vastgelegd en gepreserveerd met zijn film. Zijn werk is een kunstoverzicht en momentopname van een stad, en een kunstwerk op zich.

locks & keys, water, trees

In locks & keys, water, trees zoekt filmmaker, kunstenaar en illustrator Penny Andrea in haar schetsboeken, die ze al sinds de middelbare school vult met haar wonderlijke hersenkronkels, of ze ook kan zien wanneer de hersentumor die haar leven nu in gevaar brengt zich ooit manifesteerde. De indringer zit er al wel enige tijd, dat hebben de artsen haar wel duidelijk gemaakt, maar Andrea vraagt zich af of haar kunst, haar stijl, daardoor ook is veranderd. En dus vergelijkt ze recente tekeningen met ouder werk en onderwerpt ze haar archief aan een messcherpe analyse, op zoek naar aanwijzingen.

Het resultaat is een film die uitsluitend bestaat uit close-ups van Andrea’s schetsen. In de illustraties openbaart zich langzaam maar zeker haar levensverhaal. De film speelt zich af in de periode waarin Andrea wordt behandeld voor haar hersentumor. Zo verliest ze op een gegeven moment na een operatie het zicht in haar rechteroog. Ook dat heeft invloed op haar output, haar werk. Of wanneer ze door haar ziekte vermoeid is, een kat tekent, en zijn oortjes vergeet. locks & keys, water, trees draait zo ook om een kunstenaar die de controle over haar leven min of meer tegen wil en dank uit handen heeft gegeven.

Eerst heeft ze dat nog niet door, later wordt ze zich hiervan maar al te bewust. En precies dat zien we terug in haar kunst.

For Your Peace of Mind, Make Your Own Museum

In de openingsscène van For Your Peace of Mind, Make Your Own Museum blijft de mens ook goeddeels buiten beeld en wordt de aandacht gevestigd op het kunstwerk. Filmmakers Pilar Moreno en Ana Endara Mislov filmen een knutselsessie op een kleuterschool. Alleen de tekeningen, de krijtjes en de lijmstiften komen in beeld, terwijl een wat nasale stem – vermoedelijk de juf – de leerlingen het belang van lijnen trekken op het hart drukt. De onbevangenheid van de kinderen wordt later gespiegeld in de hoofdpersoon uit de film, de Panamese Senobia, die met een soortgelijke vrijmoedigheid in de jaren tachtig een museum oprichtte in haar dorpje.

Senobia verzamelde alles wat los en vast zat, waaronder bakelieten telefoons, strijkijzers en televisies. Van koehoorns, plastic flessen en melkkannen maakte ze dieren. De vrouw die zichzelf “het grootste natuurlijke wonder ” noemde, overleed in 2013 en is fysiek afwezig in de film, maar Morena en Mislov brengen haar toch weer tot leven. Zo interviewen ze Senobia’s vrouwelijke dorpsgenoten in haar keuken. De vrouwen op leeftijd dragen de blauwe bloemetjesjurk waar de verzamelaarsters om bekend stond. Ondertussen lezen ze passages voor uit Senobia’s dagboek terwijl ze ook hun eigen soms treurige levensverhalen delen, waarna de nadruk weer ligt op de spullen.

Die spullen an sich zijn betekenisloos, net zoals aan materialisme een zekere leegte wordt toegeschreven. Maar Senobia bezat niet alleen spullen maar gaf ze ook een functie. Ze maakte van banale voorwerpen kunstwerken. Ze gaf betekenis aan het betekenisloze. Renovatietherapie noemde ze dat. Het grootste kunstwerk uit For Your Peace of Mind, Make Your Own Museum is dan ook de vrouw wier ziel voelbaar is in elk shot.


Skin, locks & keys, water, trees en For Your Peace of Mind, Make Your Own Museum zijn nog te zien op IDFA. De winnaars van Envision en de andere festivalcompetetities worden donderdagavond bekend gemaakt.