Filmfestival Annecy 2019

Het filmfestival van Annecy (ook wel het Cannes van de animatiefilm) opende eergisteren officieel met Playmobil: le film, maar vertoonde tegelijkertijd de grimmige geanimeerde documentaire Zero Impunity over verkrachting als oorlogswapen, die op meerdere manieren duidelijk probeert te maken dat wegkijken niet meer kan.

Dat animatie meer biedt dan vrolijke cartoonfilms of fantasy is geen nieuws. Dat neemt niet weg dat we op de eerste dag van het animatiefestival in Annecy een opvallend contrast zagen. Annecy – ook wel het Cannes van de animatiefilm genoemd – had Playmobil: le film (kneuterige poppetjes in een achtbaan van actie) als openingsfilm gekozen. Bijna tegelijkertijd werd in een andere zaal het publiek juist geconfronteerd met het grimmige Zero Impunity over verkrachting als oorlogswapen. Een creatief vormgegeven manifest, grotendeels als animatie-documentaire. Een animadoc.

Deze eerste regie van de tot nu toe als producent werkzame broers Nicolas Blies en Stéphane Hueber-Blies is sinds april partner van de Mukwege Foundation. In 2018 werd deze organisatie onderscheiden met de Nobel Vredesprijs voor het aan de kaak stellen van het straffeloos toepassen van seksueel geweld in oorlogsgebieden.

Het materiaal voor Zero Impunity werd bij elkaar gebracht door negen onderzoeksjournalisten. Zo is daar het verhaal van een Syrische moeder die vertelt hoe haar dochter in de gevangenis herhaaldelijk is verkracht. Of een fotografe uit Oekraïne die tussen de fronten werd opgepakt en bij haar ondervrager thuis werd misbruikt. Of de welig tierende prostitutie die opbloeit zodra in Afrika blauwhelmen op het toneel verschijnen. Het gebeurt overal, willen de makers zeggen. Pijnlijk voor het westerse geweten is het door de CIA gesanctioneerde, seksueel getinte geweld waarmee na 9/11 van terrorisme verdachte gevangenen werden vernederd.

Slachtoffers en andere getuigen of betrokkenen verschijnen in getekende vorm terwijl ze hun verhaal doen. De stijl is betrekkelijk minimalistisch. Sober en realistisch weet het niettemin de emotie heel raak neer te zetten. Zonder daarbij sensationele beelden te gebruiken.

In de vloeiende montage van betogen en indrukken duiken ook flarden van Amerikaanse straatinterviews op. “Ik ben het niet eens met verkrachting, maar wel met marteling”, beweert iemand. Een eveneens in getekende vorm verschijnende ex-CIA-medewerker zet zonder omhaal uiteen hoe de Amerikaanse regering de kunst van het wegkijken beoefende. Ook de Verenigde Naties blijken geen zin te hebben dit soort misdrijven te berechten, want seksueel geweld maakt nu eenmaal geen goede indruk.

Maar dat het meer is dan zogeheten collateral damage, zoals het vaak gezien wordt, had eerder een psychiater al uitgelegd. Niet alleen worden de vrouwen ernstig beschadigd, de schaamte en schande woekert verder door en maakt dat ooit hechte gemeenschappen uit elkaar vallen. Chaos bij de tegenstander is het doel.

Zo’n documentaire in animatievorm blijkt verrassend goed te werken. Femke Wolting en Tommy Pallotta deden al eens zoiets met Last Hijack (2014). Een voor de hand liggende reden voor gebruik van animatie is dat mogelijk kwetsbare getuigen niet herkenbaar te zijn. Daarnaast is het gemakkelijk om gebeurtenissen waarover verteld wordt te reconstrueren. Dat kan ook met nagespeelde scènes, maar op een of andere manier is animatie eerlijker. Het schept ook een zekere afstand die maakt dat je dicht bij de woorden van de verteller blijft, terwijl toch de aandacht heel scherp gericht kan worden. Het is net een slag anders dan een de doorsnee documentaire, waardoor je misschien ook bewuster kijkt.

Die geanimeerde getuigenissen en reconstructies zijn het zwaartepunt van Zero Impunity, maar de journaalbeelden die er af en toe doorheen lopen en de live-actionscènes sluiten daar voortreffelijk bij aan. Maar ook daar is een opvallende kunstgreep aan toegevoegd, op een manier die ik nog niet eerder zag. De film opent op een druk treinstation waar activisten folders uitdelen, begeleid door een voice-over – denk je. Want het blijkt de stem van een van de onderzoeksjournalisten te zijn, wiens close-up in reusachtig formaat op de stationsmuur wordt geprojecteerd.

Die ongewone ’talking heads’, die op meer plaatsen verschijnen, spreken niet zoals gebruikelijk rechtstreeks naar de kijker of interviewer. Vanaf de muren van gebouwen richten ze nu hun betoog op de verveeld wachtende reizigers of haastig voorstappende passanten. Het creëert een intrigerende situatie, een soort metafoor voor wat de film wil overbrengen. De mensen, wij allemaal eigenlijk, zijn zich nauwelijks bewust van wat er zich allemaal buiten hun blikveld voltrekt. Tegelijkertijd zien we bevlogen activisten die de wereld aan het verstand proberen te brengen dat zwijgen en wegkijken niet langer kan. Iets dat zo op mooi symbolisch is gevisualiseerd.

De 43e editie van Annecy vindt plaats van 10 t/m 15 juni. Zero Impunity is er geselecteerd voor het onderdeel ‘Contrechamp’, een nieuwe competitie voor lange animatiefilms met een minder gebruikelijke invalshoek.