Berlinale-blog 4: Videokunst is ook ‘part of the problem’

Verandert onze waarneming door de manier waarop we naar de werkelijkheid kijken? De tentoonstelling Part of the Problem op de Berlinale deconstrueert de gemedialiseerde wereld.

Voor de vijftigste verjaardag van het Forum tijdens de zeventigste editie van de Berlinale wordt het complete programma uit 1971 herhaald. Een van de films die toen te zien was ‘opent’ ook de tentoonstelling van het Forum Expanded-programma, dat sinds 2006 de grenzen tussen (experimentele) film en videokunst onderzoekt en in kaart brengt. De afgelopen jaren heeft Forum Expanded een onderkomen gevonden in het Silent Green Kulturquartier in een voormalig crematorium in de Berlijnse wijk Wedding, en sinds een paar jaar is de expositieruimte verhuisd van het hoofdgebouw naar een ondergrondse ‘Betonhalle’ die van elk tentoonstellingsbezoek een mysterieuze afdaling in een kunstzinnige onderwereld – of tussenwereld – maakt.

Vooral de lange schuine helling die je naar beneden voert draagt bij aan die ‘artistieke transformatie’ van de toeschouwer. Het daglicht verdwijnt, de duisternis neemt het over, en de dof galmende akoestiek van de betonnen architectuur tempert de rest van de zintuigelijke prikkels. Een enorme zonneprojectie (aangedreven door zonnepanelen) van Kika Thorne is het eerste wat je ziet. En daarna dus dat werk uit 1970. Een ouderwetse tv-monitor toont de digitale restauratie van Chris Markers On vous parle de Paris: Maspero, les mots ont un sens (Calling from Paris: Maspero. Words Have a Meaning – het Franse ‘sens’ betekent trouwens zowel ‘zintuig’ als ‘betekenis’, maar dat terzijde).

In On vous parle de Paris discussiëren uitgever (van onder andere Frantz Fanon en Louis Althusser) François Maspero en zijn werknemers over de vraag wat de rol is die linkse intellectuelen kunnen spelen in wat toen nog niet de ‘informatieoorlog’ heette. Is er een positie tussen activisme en informatie? Zoals in veel van zijn werk probeert Marker in zijn film een ‘tegenbeeld’ neer te zetten. Zowel tegen eenduidig activisme als tegen het vermeend waardenvrij doorgeven van ‘informatie’. Is dat überhaupt wel mogelijk? Kunnen uitgevers, journalisten, kunstenaars, filmmakers zich wel van ‘media’ – of het nu de drukpers of de camera is – bedienen zonder zich van hun positie bewust te zijn? Of zijn ze altijd ‘deel van het probleem’?

Zelfreflexief
Daarmee zijn we in het hart van het vijftiende Forum Expanded belandt. Want ‘expanded cinema’ of videokunsttentoonstellingen op traditionele filmfestivals zijn eigenlijk altijd zelfreflexief. Ze dagen zowel de makers als de bezoekers van de lineaire filmproducties in de bioscoopzalen uit om niet alleen een ruimtelijke relatie met een filmisch werk aan te gaan, maar ook om het op een andere manier in de tijd te ervaren. Anders gezegd: in de bioscoopzaal ga je zitten en ga je voor de duur van een film een commitment aan; in een tentoonstellingsruimte dwaal je, kies je deels je eigen volgorde tussen de werken, val je middenin een film, en ‘monteer’ je zelf hoe je er naar kijkt: in z’n geheel, in fragmenten, wandelzappend. Dat is trouwens deel van de aantrekkingskracht. Opgeteld ‘duurt’ de hele tentoonstelling 262 minuten, verdeeld over twaalf werken.

Er zitten meer cijfers in Part of the Problem. Een van de meest in het oog springende werken is Secrets of a Digital Garden: 50 Villages – 50 Flowers van het Palestijns-Iraanse kunstenaarsduo Yara Sharif en de Nasser Golzariu. In samenwerking met RIWAQ, een NGO uit Ramallah die zich richt op het preserveren en restaureren van historische locaties in de Palestijnse gebieden creëerden zij een imaginair, utopisch landschap in oorlogsgebied, bestaand uit een installatie van vijftig uit plastic computerchips bestaande bloemen die de vijftig steden verbeelden die RIWAQ momenteel aan het wederopbouwen is.

Via je mobiele telefoon en QR-codes kun je beelden van die steden oproepen, terwijl een deel daarvan ook in een achtergrondprojectie voorbijkomt. Plattegronden, modellen, ‘grids’ die zowel op steden als op interfaces of moederborden lijken. De futuristische ‘groeisels’ werpen er grillige schaduwen op. Los van dat schaduwspel van fysieke maar tegelijkertijd digitale objecten en die dubbelprojectie (van schaduwen en filmbeelden) gebeurt er nog iets veel spannenders. Terwijl je met je mobiele telefoon tussen die bloemen rondloopt en je camera erop richt, word je ook een toerist, of een cameraverslaafde die de wereld niet meer kan bekijken zonder lens.

Weefpatronen
Quantum Creole van Filipa César doet iets vergelijkbaars, in plaats van met tuinbouw en architectuur hier met weefkunst en computercode. Ze laat zien hoe de ponskaart (een kartonnen kaartje met gaatjes dat als opslagmedium werd gebruikt) oorspronkelijk werd ontwikkeld voor borduur- en weefpatronen in de textielindustrie. Textielpatronen waren van oudsher de enige manier voor vrouwen om informatie vast te leggen. Aangezien ze vaak ouder zijn dan schrift, en tegelijkertijd een volwaardig ‘medium’ dat niet aan het patriarchaat was voorbehouden, opent César de deur naar een alternatieve geschiedenis. Of zijn patronen met hun onderliggende ‘binariteit’ ook weer deel van een ander probleem? Quantum Creole trekt deze vragen door tot in de tijd van de slavernij: mensen uit West-Afrika weefden geheime boodschappen in hun textiel en ontwikkelden zo een communicatiesysteem dat aan dat van de kolonisator kon ontsnappen.

Data zijn op een andere manier belangrijk voor het werk van Forensic Architecture, waarvan al veel te zien is geweest op IDFA en die in Silent Green aanwezig zijn met hun installatie Shipwreck at the Threshold of Europe, Lesvos, Aegean Sea: 28 October 2015. Het is een reconstructie van een reddingsactie van een boot vol vluchtelingen aan de hand van onder andere de beelden die een van de overlevenden, kunstenaar Amel Alzakout maakte met een waterproof camera die ze aan haar pols had bevestigd. Een eerstepersoonsperspectief dat zowel subjectief als objectief is. Op zulke momenten kan de camera ook deel van de oplossing zijn. Het vereist alleen een nieuwe, wakkere, alerte manier van kijken.

Woorden hebben betekenis, zei François Maspero. Beelden ook. En ze hebben zintuigen. Of worden ze, worden deze nieuwe en oude media, nieuwe zintuigen? En moeten we alleen nog leren om de informatie die ze binnenbrengen te lezen, te voelen? En kan dat niet anders dan door je met ze te engageren?

Forum Expanded is te zien tot en met 22 maart in Silent Green, Berlijn.