Berlinale 2022, blog 4

Alexander Zwart bekeek als lid van de FIPRESCI-jury het Forum-programma van de Berlinale. Hoe relevant zijn de nieuwe makers die hij tegenkwam in deze sectie voor vooruitstrevende cinema?

Zin in avontuurlijk kijken? Dan is het Forum-programma van de Berlinale sinds 1971 je plek. Onderdeel van het festival, maar onafhankelijk samengesteld en georganiseerd door Arsenal, een Berlijns instituut voor film- en videokunst.

De organisatoren laten zich erop voorstaan dat dit hét programma is dat vernieuwende cinema viert. Van de website: ‘Het Forum-programma staat ​​voor reflectie op het medium film. Sociaal-artistieke films met een eigen discours en een bijzonder gevoel voor esthetiek die oprekken wat film is, de grenzen van conventies constant testen en nieuwe perspectieven openen om cinema, en hoe deze zich op nieuwe manieren tot de wereld verhoudt, helpen begrijpen.’

Het zijn zinnen waar je al lezend in verdwaald kan raken. Maar wie ziet welke filmmakers aan het begin van hun carrières in het Forum werden opgenomen, raakt benieuwd. Hier begon het onder meer voor Peter Greenaway en Derek Jarman, maar ook voor Wong Kar Wai en Kim Ki-duk. Het legt de lat hoog: ontdekkingen van zulk niveau kunnen er niet elk jaar zijn. Alsnog doet het je fantaseren over een nieuwe, nog te ontdekken lichting filmvernieuwers.

Daar valt, aan het eind van editie 2022, wel wat op af te dingen. Zo werd Geographies of Solitude van Jacquelyn Mills, de meest toegankelijke documentaire van het Forum-programma, de winnaar van de Prijs van The International Confederation of Art House Cinemas, de Caligari Prijs van de zogeheten Duitse Bond van ‘Gemeentelijk Filmwerk’ én de Prijs van de Oecumenische Jury, uitgereikt door de internationale filmorganisaties van de Protestantse en Katholieke Kerk.

De film behandelt urgente ecologische thema’s, maar het is de vraag wat hij in Forum te zoeken heeft. Juist door filmconventies te omarmen duwt deze film de kijker richting de rust van een eiland, waar de inmiddels bejaarde Zoe Lucas sinds begin jaren zeventig in eenzaamheid leeft, met honderden paarden, zeehonden, vogels – en steeds meer aanspoelend plastic.

Terwijl we deze verstilde activiste en voormalig kunststudent in actie zien, komen geluidsopnamen voorbij van onder meer een over een blad kruipende tor. Op gezette tijden zien we korte flitsen afkomstig van filmrollen die werden begraven met jeneverbessenwortels van het eiland, of gebaad in lokaal zeewier, of ingelegd in paardenuitwerpselen. Alles om ons dichterbij de kern van Sable Island te brengen, driehonderd kilometer van de kust van Nova Scotia, Canada.

Regisseur Mills heeft filmrollen vaker ‘fysiek’ gebruikt in eerdere korte films. Het klinkt als interessant Stan Brakhage-experiment, maar kijkt in Geographies of Solitude weg als een zich herhalende gimmick.

Gimmick
Dat is het slechte nieuws voor wie de nieuwe Wong Kar Wai hoopte te ontdekken: de kwaliteit van de elf eerste of tweede films in het programma van dit jaar stelt over de hele linie teleur. Gimmicks blijken vaker – onbedoeld – aan de orde te zijn.

Zo zijn er meerdere films die, kort samengevat, worden verteld vanuit niet-menselijk perspectief, zoals Terra que marca (Raul Domingues), of Happer’s Comet (Tyler Taormina), een film vanuit het perspectief van apparaten en gereedschap die verdomd veel weg heeft van een hommage aan het werk van fotograaf Gregory Crewdson. Wiens filmhart sneller gaat kloppen bij het lezen van de synopsis van het Thaise Scala (Ananta Thitanat), over de ontmanteling van de grandeur van een gigantisch filmtheater dat zijn deuren moet sluiten en de herinneringen die daarbij worden opgehaald, komt bedrogen uit. Het blijkt niet meer dan een home-made reportage.

Het is maar een greep uit het aanbod en ja, door ze zo op te sommen doe ik deze films misschien tekort. Maar ook wij werden tekortgedaan, aangezien we nergens meer dan de som der delen voorgeschoteld kregen. De films missen inhoud, of hebben die wel maar weten het niet over te brengen, of blijven steken in vorm en de suggestie van spanning.

Uitschieters
Om toch positief te eindigen: een aantal uitschieters. De door ons verkozen winnaar van de FIPRESCI-prijs in deze sectie, het Portugese Super Natural (Jorge Jácome), doet precies wat je hoopt van jong talent op basis van de eerder aangehaalde zelfomschrijving van Forum. Hij zegt vaarwel aan het houvast van narratief, maar geeft tegelijkertijd sturing aan de hand van WALL•E-achtig geblieb dat in de ondertitels vertaald wordt naar mensentaal: “Zijn we al begonnen? Leuk dat je er bent.”

Soms wordt een zin herhaald en klinkt het als een glitch. “Relax.” Het is een vorm van communiceren die gaat werken als een comfortabele mantra. Experimenteerdrang op zijn leukst en daardoor zeker de moeite waard als je er onbevangen instapt.

In Cette maison (Miryam Charles) leven doden en overlevenden naast elkaar. Als kijker weet je soms niet meer wie zich nu in welke staat bevindt. Subtiele genre-elementen gaan mooi gepaard met theatraal magisch-realisme dat het tussenland verbeeldt. Het roept associaties op met de ingevulde leegte van Lars von Triers Dogville en Manderlay. Regisseur Miryam Charles weet deze geconcentreerde manier van vertellen mooi in te zetten om onze blik te sturen en houdt ons zelfs extra in spanning als in een van de meest dramatische scènes halverwege het geluid wordt weggedraaid.

Op een heel andere manier baanbrekend is Basthaalak sa’at, een Egyptische/Libanese lhbtiq+ film van Mohammad Shawky Hassan. Naar het schijnt werd de film al voor bezichtiging door filmjournalisten uit het land van herkomst afgekraakt vanwege het progressieve onderwerp. Des te mooier dat deze film – met een cast en crew die vrijwel allemaal richting Europa zijn gevlucht – homoseksualiteit op geen enkel moment als probleem behandelt.

Het is zeker geen foutloze film, maar het is er wel één vol vreugde en viering van het vrije woord. Een film met de wil om alles op te schudden, met popcultuur aan de haal te gaan en met slechte smaak te spelen. Met een pornodialoog neemt het tegelijkertijd de gayscene op de hak, en kaart het aan wat het beeld is dat veel mensen van deze scene hebben. Basthaalak sa’at is scandalous en out en proud. En daarmee ook gelijk het soort cinema dat je in de Forum-sectie hoopt te zien.