Werkloosheid in de filmwereld

Ook in de filmwereld is de crisis geen abstract begrip meer. Contracten worden niet verlengd, medewerkers worden ontslagen en op schaarse vacatures reageren honderden kandidaten. Hoe ziet de toekomst eruit?

Door Jos van der Burg | Edo Dijksterhuis

Als het 8 uur journaal opent met perikelen rond zzp’ers heb je als freelancers (zzp’er in jargon) wel ongeveer het hoogste bereikt. Jammer alleen dat de nieuwslezer op 20 augustus geen goed nieuws te melden had. De regering wil de Zelfstandige Zonder Personeel zwaarder gaan belasten. Slecht idee in een tijd dat duizenden mensen hun vaste baan verliezen, waarna velen het als freelancer proberen.
Het is al helemaal geen goed idee in de filmsector, waarin freelancers oververtegenwoordigd zijn. Terwijl in heel Nederland gemiddeld tien procent van de beroepsbevolking freelancer is, is dat cijfer in de culturele sector bijna zeven keer (!) zo hoog. Film spant helemaal de kroon; uit de Quickscan 2012 Economische Kerncijfers Nederlandse Filmindustrie blijkt dat productie en facilitaire activiteiten voor negentig procent (!) door freelancers worden verricht. Omdat veel werk projectmatig plaatsvindt, is het begrijpelijk dat er wordt gewerkt in los-vaste netwerken van freelancers, maar de krimpende markt zorgt ervoor dat er voor iedere individuele freelancer steeds minder werk is. Dat het aantal freelancers toeneemt, maakt de spoeling dus nog dunner. Dat zou niet erg zijn als er alternatieven waren, maar die zijn er niet, zegt Peter van den Bunder, bestuurder van vakbond FNV-KIEM. "De keuze om ergens anders in loondienst te gaan is er in de filmsector simpelweg niet."

Arme zelfstandigen
Dat er minder werk is in de filmwereld terwijl het aantal freelancers groeit, leidt ertoe dat er voor afbraakprijzen wordt gewerkt. Want beter iets dan niets. Ook worden er op grote schaal stagiairs ingezet om werk te verrichten dat voorheen gedaan werd door betaalde professionals. Uit de Quickscan bleek dat maar liefst 43 procent van de krachten op een film- of tv-set niet betaald wordt. In het beste geval zijn de tarieven al jaren bevroren, maar vaker zijn ze gedaald. Aan de armoedemonitor van het CBS en het Cultureel Planbureau is af te lezen dat het aantal arme zelfstandigen al jaren toeneemt — een trend die zeker nog een jaar of twee zal voortduren. FNV KIEM vindt dat de sector volwassen moet worden en dat de negatieve salarisontwikkeling moet stoppen om uitholling van de sector te voorkomen. Maar belangrijker nog is dat er een geïntegreerd overheidsbeleid komt. Van den Bunder: "De creatieve industrie, waaronder film, wordt aangewezen als topsector, maar er wordt niets gedaan om de concurrentievervalsing uit het buitenland het hoofd te bieden. En dan hangen er ook nog eens allerlei bezuinigingen gericht op zzp-ers boven de markt. Het beleid staat haaks op de praktijk."

Slapeloze nachten
Wat nu gebeurt in culturele wereld is door velen voorspeld, maar de regering was ziende blind. Ruim een half jaar geleden trad de nieuwe landelijke basisinfrastructuur voor het cultuurbeleid van het neoliberale kabinet Rutte I in werking. Speerpunt erin is ondernemerschap, het toverwoord dat bezuinigingen moet legitimeren. Culturele instellingen moeten meer geld uit de markt halen, zodat de rijksoverheid minder geld aan cultuurbeleid kan besteden. Of die markt er is in crisistijd vindt de overheid geen interessante vraag. Vanaf dit jaar steekt ze jaarlijks geen 900 maar 700 miljoen in kunst- en cultuurbeleid. Voor de filmsector betekent dat grosso modo een daling van 25 procent van de middelen. Zo heeft het Filmfonds vanaf dit jaar geen 35 miljoen maar 26 miljoen euro te besteden. Na een fel protest twee jaar geleden tegen het voorgenomen beleid (Mars der beschaving) werd het ten onrechte stil. Wat twee jaar geleden nog als een tamelijk abstracte dreiging klonk, treft in de culturele sector nu steeds meer mensen. Wie zijn baan niet verliest, zal weinig merken van de bezuinigingen. Een paar procent inkomensdaling door inflatie en hogere prijzen zal niet tot slapeloze nachten leiden. Anders is het voor degenen die na een bedankje voor bewezen diensten en na veel gestamel over dat het echt niet anders kan, vriendelijk maar dringend worden verzocht om hun spullen te pakken. It was nice working with you, maar helaas kunnen we je niet meer betalen. Hoe gaan de grote gesubsidieerde instellingen — Filmmuseum EYE, Filmfonds, Nederlands Film Festival, Filmfestival Rotterdam en documentairefestival IDFA — met de bezuinigingen om? In welke onderdelen snijden zij? Hanteren ze de kaasschaaf of gaan ze mensen ontslaan?

Naadloze overstap
Filmmuseum EYE voelde zich door de bezuinigingen genoodzaakt twee van haar zes programmeurs te ontslaan. Bij het International Film Festival Rotterdam (IFFR), waar ruim dertig mensen werken, zijn vier banen geschrapt en is een aantal functies omgezet van vast naar tijdelijk. Perschef Bert-Jan Zoet is een van de ontslagen medewerkers. Bijna dertien jaar, vanaf 2000 tot deze zomer, was hij het aanspreekpunt voor nationale en internationale journalisten met vragen over het festival. Zoet moest slikken toen hij hoorde dat zijn functie voortaan door anderen in deeltijd zal worden vervuld, maar heeft begrip voor de beslissing van het festival. "Bezuinigingen bij culturele organisaties treffen snel medewerkers, omdat de personeelslasten bij deze instellingen hoog zijn. Door de aard van deze organisaties werken er veel mensen. Natuurlijk zit ik nu in een lastige positie, maar ik ben optimistisch over de kans op werk. Culturele instellingen zullen hoe dan ook mensen in de communicatiesfeer nodig hebben. Ik ga ervan uit dat ik weer aan de slag kom. Desnoods tijdelijk of als freelancer."

kleren
Directeur Doreen Boonekamp van het Nederlands Filmfonds, waar het aantal full time banen de laatste anderhalf jaar van 27 naar 22 ging, wijst als schuldige voor het verdwijnen van banen niet alleen naar de bezuinigingen, maar ook naar de enorme hoeveelheid werk dat naar het buitenland verdwijnt. Het probleem is bekend: veel landen, waaronder België, kennen fiscaal aantrekkelijke constructies voor filminvesteringen, waardoor veel Nederlands filmgeld in het buitenland belandt. Boonekamp heeft schrikbarende cijfers. "De postproductie van de helft van het aantal Nederlandse speelfilms gebeurt nu in het buitenland. Van het productiekapitaal van Nederlandse speelfilms verdween vorig jaar 34% naar het buitenland. Twee jaar eerder was dat nog 22%. Daar komt nog bij dat door het ontbreken van regelgeving Nederland onaantrekkelijk is voor het maken van internationale producties." Het gevolg laat zich raden: Nederlandse postproductiebedrijven krimpen, verhuizen naar het fiscaal voordeliger buitenland of gaan op de fles.
Dat laatste gebeurde met filmlab Cineco, waar in de hoogtijdagen ruim zeventig man werkten. Na een doorstart zijn er nog slechts vijf arbeidsplaatsen over. Ook bij de filmvertoners slaat de crisis toe. Een aantal — vooral kleinere — theaters, zoals de Filmfoyer in Tilburg, het Tropentheater in Amsterdam en Provadja in Alkmaar, heeft de deuren al gesloten of staat op het punt dat te doen. Behalve veel vrijwilligers hadden deze theaters ook betaalde krachten in dienst. Grote kans dat die bij het UWV collega’s tegenkomen. Bijvoorbeeld van het Nederlands Filmfestival in Utrecht, waar eind vorig jaar de groep vaste medewerkers, door directeur Willemien van Aalst ‘de kerngroep’ genoemd, is teruggebracht van vijftien naar negen mensen. Het festival heeft een ander organisatiemodel gekregen, zegt Van Aalst. "We hebben nu een zo klein mogelijke vaste kern met er omheen freelancers en mensen met kortlopende contracten. We konden niet anders, omdat door de bezuinigingen onze begroting is teruggebracht van 3,6 naar ongeveer 3,2 miljoen euro." Dat ze mensen heeft moeten ontslaan, is haar niet in de koude kleren gaan zitten. "Het was een nare tijd. Sommige mensen waren enorm teleurgesteld. Er zijn advocaten aan te pas gekomen. Voor het eerst in mijn leven heb ik moeten afbreken in plaats van opbouwen."

Minder ingrijpend
Het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA) is de uitzondering in het treurige gezelschap van filminstellingen dat medewerkers heeft ontslagen. Anders dan de filmfestivals in Rotterdam en Utrecht heeft het festival geen mensen naar huis gestuurd. Toch heeft ook dit festival moeten bezuinigen, maar minder ingrijpend: het heeft geen 4 miljoen euro meer te besteden maar 3,8 miljoen.
Stafmedewerker Cees van ’t Hullenaar zegt dat het IDFA door slim bezuinigen de ruim 26 fulltime banen intact heeft kunnen laten. "We hebben het in veel relatief kleine dingen gezocht, zoals van de dagkrant een om-de-dag-krant maken. Ook betalen we het ontbijt van de gasten niet meer en hebben we de talkshows afgeschaft, zodat we de locatie Escape op het Rembrandtplein niet meer hoefden te huren." Het ontslaan van medewerkers wil het festival zo lang mogelijk voorkomen, zegt Van ’t Hullenaar. "Noem het onze bedrijfsfilosofie. Dat geldt voor ons kleine team van mensen in vaste dienst, maar ook voor mensen op contractbasis. Ook hen willen we zoveel mogelijk ontzien." Misschien moeten andere festivals bij het IDFA gaan kijken.

Gegoochel met cijfers
Hoeveel mensen werken er eigenlijk in de filmbranche? Dat is makkelijker gevraagd dan beantwoord. Het is niet altijd duidelijk wie er moeten worden meegerekend. In de Quickscan 2010 Economische Kerncijfers Nederlandse Filmindustrie stond nog te lezen dat de sector zevenduizend betaalde banen omvatte. In het rapport van twee jaar later staat dat er twintigduizend werknemers zijn, verdeeld over achtduizend bedrijven. Daarbij wordt aangetekend dat een deel van de acteurs, scenaristen en bioscooppersoneel niet is meegeteld. Maar er zijn blijkbaar wel veel anderen meegeteld die eerder over het hoofd waren gezien.
Tijdens het komende Nederlands Film Festival hopen de brancheorganisaties de nieuwste cijfers te presenteren, vergaard door analyse- en adviesbureau Oxford Economics.

Geregistreerde werkloosheid tv- en filmbranche
(Bron: UWV)