Verslag eerste lezing This Is Film

De Filmkrant doet verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een lezingenreeks met gastsprekers over audiovisuele archivering in wereldwijd perspectief. In de eerste bijeenkomst van dit jaar sprak Nour Ouayda het terugveroveren van koloniale beelden.

In 1920, toen Libanon een Frans mandaatgebied was, legden medewerkers van Pathé en Gaumont het leven in Beiroet op film vast. Toen die beelden weer opdoken uit de Franse archieven was dat vooral vanuit Libanees perspectief een openbaring. Stel je voor: filmbeelden van je stad waarvan je niet wist dat ze bestonden.

Voor de Libanese filmmaker en videokunstenaar Rami el Sabbagh was dit het ruwe materiaal voor de experimentele compilatiefilm Topology of an Absence (2021) die hij samen met musicus Sharif Sehnaoui maakte. Een project dat juist door vertoning van deze nooit geziene beelden ook hun eerdere afwezigheid benadrukt.

Topology of an Absence is nu de intrigerende blikvanger bij de start van de achtste editie van de aan filmerfgoed gewijde openbare collegereeks van Eye Filmmuseum en de Universiteit van Amsterdam, This is Film! Film Heritage in Practice, een serie lezingen met aansluitende filmvertoning.

Audiovisuele archivering wereldwijd, is dit jaar het thema, dat ook aan de orde komt op de aansluitende Eye International Conference eind mei. Dat klinkt wat abstract, maar Giovanna Fossati benadrukte in een korte inleiding de grote urgentie. Fossati is hoofdcurator bij Eye en docent aan de Universiteit van Amsterdam waar Film Heritage een studievak is. Geen toeval dus dat studenten goed vertegenwoordigd waren in het publiek.

Dankzij de mogelijkheden van digitalizering hebben filmarchivering en de toegankelijkheid daarvan in Europa en Amerika een flinke push gekregen. Denk bijvoorbeeld aan het Nederlandse project Beelden voor de Toekomst (2007-2014) en het Britse Our Lives, Our Stories. Maar in de minder rijke delen van de wereld is de beeldenschat nog lang niet veilig. De digitalizering heeft het verschil alleen maar groter gemaakt. Fossati: “Wat is het lot van de Afghaanse film? Of de Oekraïense, waar de archieven letterlijk in de gevarenzone staan?”

Hoofdschotel van de openingssessie op 9 maart was de voordracht van Nour Ouayda van de Metropolis Art Cinema Association in Beiroet, gevolgd door de vertoning van Topology of an Absence.

Het eerste archiefbeeld dat Ouayda – virtueel aanwezig in de filmzaal van Eye – op het doek toverde was een straatscène uit 1897, gemaakt in opdracht van de gebroeders Lumière. Deze filmpioniers lieten destijds cameralieden uitzwermen zodat het publiek in Frankrijk voor het eerst bewegend beeld uit verre streken kon zien. Nu overbruggen diezelfde beelden een heel andere afstand, namelijk in de tijd.

Maar alleen als die beelden toegankelijk blijven. Beelden uit de Libanese filmgeschiedenis bijvoorbeeld, zoals die door Ouayda uiterst bondig met een paar sprekende voorbeelden werd samengevat. Zo was in Libanon de Egyptische film lang dominant, en lieten Libanese filmmakers op hun beurt hun acteurs soms met Egyptisch accent spreken.

De conservering en archivering van de Libanese film (de eerste werd pas in 1929 gemaakt) is tot nu toe een zaak van vallen en opstaan. Aan een van de eerste projecten in de jaren zestig kwam abrupt een eind toen een brand de verzamelde kopieën vernietigde. Tegenwoordig zijn er allerlei nieuwe intiatieven gaande, maar er is ook veel dat nog geen vaste vorm heeft gevonden.

Een van de kwesties is de relatie tussen politiek en de keuze wat wel en niet wordt bewaard. En hoe kan je beelden weer toe-eigenen, als ze zich bijvoorbeeld in buitenlandse archieven bevinden, of wanneer ze gemaakt zijn vanuit koloniaal perspectief? Zo kwam er nog het een en ander aan de orde, zoals de verantwoordelijkheid van cameramensen. Fossati had daarvoor ook al een aantal zaken aangestipt, zoals de noodzaak van radicale veranderingen en het over de nationale grenzen tillen van archivering. Ongetwijfeld uitstekende gespreksstof voor de komende conferentie, maar hier dreigden sommige uitwijdingen soms wat theoretisch te worden – iets wat ook een student die ik na de voorstelling even sprak beaamde.

Maar met Topology of an Absence als fraai voorbeeld van creatieve omgang met archiefbeeld had Ouayda tot de verbeelding sprekend materiaal in handen. In een toelichting stipte ze onder meer de manier aan waarop de makers geprobeerd hebben deze door Fransen geschoten opnamen weer Libanees te maken. Ze als het ware te bevrijden van de koloniale blik. Onder meer door geen beelden te gebruiken waarin de Franse vlag is te zien – al zag ik nog wel een paar Franse opschriften voorbij komen. Maar ook door een eigenzinnige montage en een speciaal voor de film door Sharif Sehnaoui gecomponeerde soundtrack.

Topology of an Absence ontvouwt zich als een poëtische constructie die tegelijk een eigenzinnig licht op het gebruik van oud archiefmateriaal laat schijnen. De film begint bijvoorbeeld met beelden van landschappen en gebouwen. Pas daarna brengen de mensen er leven in, tot ze je aan het eind recht in het gezicht kijken. Een opvallend breekpunt dat El Sabbagh heeft ingelast is nieuw gefilmd beeld van golvend water, dat, zo begreep ik uit de toelichting, gezien kan worden als een manier om het verleden naar het heden te halen. Dat zag ik er zelf niet direct in, maar het gebeurde wel bij een heel andere toevoeging van hedendaagse beelden later in de film.

Dat klinkt misschien wat cryptisch, maar natuurlijk staat het iedere kijker vrij dit werkstuk op een eigen manier te ervaren. Voor mij was bijvoorbeeld de plotse overgang op de soundtrack van melancholieke oosterse muziek naar schrille klanken een onverwacht vervreemdingseffect. Iets dat je doet stilstaan bij het feit dat de makers ons bewust willen laten kijken. Door een ander effect bekroop me plotseling het gevoel dat al die in 1920 gefilmde mensen er nog steeds zijn, maar nu als geesten. Zo kan een herovering van door kolonisten geschoten materiaal er dus uitzien.

In de nog volgende vijf sessies komen onder meer aab de orde: Braziliaans filmerfgoed, vergeten vrouwelijke regisseurs uit Indonesië, het African Film Heritage Project, inspanningen van archieven in Azië en de Pacific, en niet-institutionele praktijken in Latijns Amerika. Opnamen van de lezingsnreeks zijn over een aantal weken ook online te bekijken via de Eye Film Player.