Verslag derde lezing This Is Film!

De komende maanden doet de Filmkrant verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een lezingenreeks met gastsprekers over het hergebruik van archiefmateriaal. In de derde bijeenkomst sprak Ariel Nasr over zijn documentaire The Forbidden Reel.

Bijna twintig jaar na 9/11 zijn de VS en de NAVO bezig hun troepen terug te trekken uit Afghanistan – een proces dat eind augustus voltooid is. In het land, dat al decennialang politiek instabiel is, rukt de Taliban inmiddels weer op. De bewogen geschiedenis van Afghanistan is het onderwerp van vele Afghaanse films, waarvan fraaie fragmenten te zien zijn in de documentaire The Forbidden Reel.

De film is gemaakt door de in Canada woonachtige Ariel Nasr, zoon van een Canadese moeder en Afghaanse vader. Hij noemt zichzelf gekscherend “Halfghan” en verdiept zich al jaren in het geboorteland van zijn vader, dat hij ook meermaals bezocht. Hij wil met zijn films een tegenwicht bieden aan het stereotype beeld van het land. Een aantal studenten van This is Film stelden hem via Zoom relevante vragen over zijn documentaire, die in 2019 op IDFA in wereldpremière ging.

Eurocentrisme
De bijeenkomst begon met een inleiding van Eye-conservator en UvA-hoogleraar Filmerfgoed Giovanna Fossati, over het tot voor kort zeer Westers georiënteerde perspectief op het werk van filmarchieven die audiovisueel erfgoed verzamelen, conserveren, restaureren en beschikbaar maken. En dat terwijl film een globaal fenomeen is. Een tekortkoming waarover Eye Filmmuseum in 2022 een internationale conferentie houdt. Daarop vooruitlopend is een online masterclass gehouden waarin experts praten over wereldwijde audiovisuele archivering.

Er zijn meerdere initiatieven om niet-westerse films te restaureren en onder de aandacht van een breed publiek te brengen. Een ervan is het project van Martin Scorsese’s Film Foundation – en andere instellingen zoals Unesco – om vijftig Afrikaanse films te conserveren. Uiteindelijke doel van deze initiatieven is om een gebalanceerder beeld te geven van de internationale filmgeschiedenis – weg van het eurocentrisme of de eeuwige focus op Hollywood. Bewustwording over het bestaan en de activiteiten van niet-westerse archieven is daarbij een belangrijke stap – iets waarover de Australische filmarchivaris Ray Edmondson al in 2000 een baanbrekend artikel schreef: Archiving ‘Outside the Frame’. Mooi dat daar nu meer aandacht voor is.

Daarnaast is er het APEx-project dat zich bezighoudt met de vraag hoe erfgoed – als het eenmaal geconserveerd is – via het web beter beschikbaar te maken.

Verbranden
Angst voor het verlies van cultureel erfgoed is een van de dingen die filmmaker Ariel Nasr dreef bij het maken van zijn documentaire The Forbidden Reel. Hij digitaliseerde een deel van een twintigtal Afghaanse films die werden gemaakt onder auspiciën van het in 1968 opgerichte staatsorgaan Afghan Film, dat als doel had (en heeft) om een nationale filmproductie op gang te brengen. Onder strikte begeleiding werden de achttien belangrijkste films naar Canada gestuurd, waar Nasr tot zijn spijt alleen budget had om ze te digitaliseren – niet om ze ook te restaureren.

Naast fraaie fragmenten uit Afghaanse films sprak Nasr met een aantal Afghaanse regisseurs, onder wie Engineer Latif Ahmadi, Siddiq Barmak (bekend van de film Osama) en Ibrahim Arify. De in Amerika wonende en werkende Mariam Ghani, een kunstenares, filmmaakster en specialiste in het werk van filmarchieven, voorziet alles van (film)historische context. Zij spreekt over “verschillende Afghanistans”, er is niet één beeld van Afghanistan zoals wij in het Westen voorgeschoteld krijgen. Zo hadden vrouwen veel vrijheid ten tijde van het communistische bewind.

The Forbidden Reel bevat fascinerende fragmenten uit vijftig jaar Afghaanse cinema, met aandacht voor de verschillende periodes: het bewind van koning Zahir Shah, de staatsgreep van Daoud Khan die van Afghanistan een republiek maakte, de communistische invasie (of bevrijding zoals sommigen het zagen), het verzet tegen de Russen door de mujahedeen (onder aanvoering van verzetsstrijder Massoud), de opkomst van de Taliban en de Amerikaanse invasie.

Een prachtig verhaal in The Forbidden Reel is hoe medewerkers van het Afghaanse filmarchief hun erfgoed veilig stellen, nota bene na een tip van een hoge Taliban-officier dat de Taliban van plan is de films in de fik te steken. Ze verbranden er uiteindelijk wel wat, maar dat zijn niet-essentiële kopieën van bijvoorbeeld Russische films uit het archief. Kopieën die ook elders liggen en dus niet uniek zijn.

In de Q&A vertelt Ariel Nasr hoe belangrijk hij het vindt om jezelf gerepresenteerd te zien op het witte doek, hoe noodzakelijk het is om de herinnering levend te houden aan je eigen (in dit geval tumultueuze) geschiedenis en spreekt hij de hoop uit dat de Afghaanse diaspora middels zijn documentaire interesse krijgt in de rijke film- en cultuurgeschiedenis van het land dat zij verlieten.

Die hoop geldt niet alleen de Afghaanse diaspora: zijn boeiende documentaire bevat genoeg prachtige scènes waarvan iedereen wel de hele film zou willen zien. Hopelijk blijven die bewaard nu het land wéér een nieuw politiek hoofdstuk ingaat.

De inleiding van Fossati en de Q&A zijn gratis te zien; The Forbidden Reel is voor 3,50 euro te zien via de Eye Film Player.

Verder kijken: Ariel Nasrs eerdere documentaire Good Morning Kandahar is gratis te streamen via de site van de National Filmboard of Canada.

Verder lezen: De New York Times biedt meer info over Mariam Ghani.