Twintig jaar IDFA

Het documentairefestival IDFA bestaat twintig jaar. Gefeliciteerd. We hebben indrukwekkende en matige films gezien. Hoe ziet de toekomst eruit?

Wie erbij was — in totaal kwamen drieduizend bezoekers — zal zich de eerste editie van IDFA nog scherp herinneren. Het was 1988. Dagelijks stonden de woorden glasnost en perestrojka in de krant. De leider van de communistische partij Michail Gorbatsjov voer een nieuwe koers. Noodgedwongen, want de Sovjet-Unie verkeerde in een diepe malaise. De economie was vastgelopen in een bureaucratisch moeras, in Afghanistan voerde de Sovjet-Unie een uitzichtloze strijd tegen moslims en de Amerikaanse president Ronald Reagan begon een nieuwe ronde in de wapenwedloop. De Sovjet-Unie snakte naar adem en Gorbatsjov zocht zuurstof. Hij zette de ramen open om de boel eens flink door te luchten. Openheid was het nieuwe sleutelwoord. Jarenlang verboden films werden vrijgegeven en nieuwe films sneden taboeonderwerpen aan. De Sovjet-Unie bleek niet het arbeidersparadijs waarvan de stokoude leiders altijd repten.
Natuurlijk wist iedereen dat al vele decennia, maar voor het eerst konden we het ook zien. IDFA vertoonde een uitvoerig programma van oude en nieuwe Russische documentaires, die toonden hoe belabberd de Sovjet-Unie ervoor stond. Het cliché dat beelden meer zeggen dan woorden bleek weer eens te kloppen. Sommige beelden staan voorgoed in het geheugen gegrift. Zoals die van het droogvallende, langzaam in een zoutwoestijn veranderende Aralmeer. Ik weet niet meer hoe de film heet, maar op de droge aarde lagen vissersschepen weg te rotten. Archiefbeelden toonden het meer in betere tijden, toen vissers hun overvolle netten nauwelijks aan boord kregen gehesen. Bij de beelden van de ecologische ramp, in de jaren vijftig veroorzaakt door voor landbouwirrigatie verlegde rivierlopen, klonk een treurige aria uit een opera.

Kiezen
Terugblikkend maakten de Russische documentaires zoveel indruk, omdat ze nergens anders waren te zien. Er heerste een documentaire schaarste. De bioscoop vertoonde zelden documentaires en ook de televisie leek steeds minder geïnteresseerd. Veel van wat IDFA vertoonde, was nergens anders te zien. Het kon later ook niet worden ingehaald, want documentaires werden zelden op video uitgebracht en de dvd moest nog worden geboren. Twintig jaar later is de situatie omgekeerd. Er is geen sprake van schaarste maar van overvloed. Als ik wil, kan ik vierentwintig uur per dag documentaires zien. Ik bedoel niet reportages, maar creatieve documentaires, zoals IDFA promoot. Op internet — als ik digitale tv zou hebben ook op televisie — kan ik op dit moment, de middag van 17 oktober, op geschiedenis-tv naar Johan van der Keukens woningnoodfilm vier muren (1965) kijken. Later staat black box brd geprogrammeerd, de indrukwekkende documentaire over een Duitse RAF-sympathisant en een bankdirecteur, die beiden de ideologische strijd niet overleefden. Ook nog te zien vandaag is Joost Seelens de stad was van ons, een verbijsterende film over de Amsterdamse kraakterreur in de jaren tachtig. Als ik vannacht niet kan slapen, kan ik kijken naar Jos de Putters in de filmcanon opgenomen het is een schone dag geweest. Tot zover het geschiedeniskanaal. Ik kan ook naar het documentairekanaal Holland Doc gaan, waar nu een portret van de filosoof Gilles Deleuze is te zien. En laten we de ‘gewone’ televisie niet vergeten: vanavond zendt het Belgische Canvas de documentaire che guevara uit. Bij Arte kan ik kijken naar de documentaire hitler & mussolini: eine brutale freundschaft. En dan vergeet ik nog de BBC en de Duitse zenders. Hoe te kiezen?

hitler & mussolini: eine brutale freundschaft

Hockeydames
Er is geen schaarste, maar overvloed. "The window on the world is wider than ever before", constateert het British Film Institute. We hoeven alleen maar ons hoofd uit het raam te steken. Waarbij opvalt dat Nederlandse documentairemakers liever naar binnen kijken. Waar zijn de opvolgers van Johan van der Keuken die de hele wereld afstruinde? Onze filmmakers trekken liever op met hockeydames (goud) of portretteren muzikanten (ellen ten damme en Gouden Kalf-winnaar jimmy rosenberg — de vader, de zoon & het talent). De wereld mag in brand staan, in Nederland trekken we de gordijnen dicht. "Het is allemaal mijn moeder en mijn hond en ik", noemde IDFA-directeur Ally Derks twee jaar geleden de Nederlandse navelstaarderij.
Waar is het begonnen? Misschien bestond het altijd al. Het is vast geen toeval dat onze grootste documentairemaker, Bert Haanstra, zich vooral met Nederland bezighield. Haanstra was op zoek naar het typisch Nederlandse — het woord identiteit was nog niet in de mode — en raakte daarmee een snaar. Waarbij de vraag opdoemt of Haanstra de werkelijkheid raakte of er een geïdealiseerd beeld van gaf. Over Haanstra’s werk kunnen we zinnig debatteren, maar wat valt er voor belangwekkends te zeggen over de stroom portretfilms die sinds het succes van John Appels andré hazes — zij gelooft in mij Nederland teistert? U moet u zorgen maken over uw populariteit als u nog niet bent benaderd door een Nederlandse filmmaker. Naast Hazes gingen Bennie Jolink, Liesbeth List, Johan Cruijff, Albert Mol en Gerard Thoolen u voor. Waar zijn de schokkende, opzienbarende, aangrijpende, verbijsterende Nederlandse documentaires die de wereld proberen te duiden?

goud

Blauwbekken
Terug naar IDFA, dat na de eerste editie snel uitgroeide tot een van ’s werelds grootste documentairefestivals. Het aantal van 3000 bezoeken groeide naar 120.000. Het festivalbudget steeg van 50.000 naar ruim 2 miljoen euro. IDFA werd een sociaal evenement, waarin de sfeer minstens zo belangrijk is als de kwaliteit van individuele films. "Voor films waar normaal gesproken geen hond op af komt, moet je nu uren in de rij staan", constateerde John Appel vorig jaar in een column in het blad Actueel van het Stimuleringsfonds. Het zegt veel over de sociale kracht van het festival. Het fenomeen kennen we ook van het Filmfestival Rotterdam. Ook daar staan mensen soms uren te blauwbekken voor kaartjes voor films, die een paar weken later in de filmtheaters zijn te zien. Zolang bezoekers dit nog doen, hebben IDFA en het Filmfestival Rotterdam niets te vrezen. Het publiek heeft vooralsnog geen boodschap aan de kritiek dat IDFA een allemansvriend is. Stefan Majakowski, die uit onvrede over de programmering in 1999 het Shadow Festival oprichtte, noemde het festival ooit laatdunkend "een soort RAI-Huishoudbeurs voor film". Polemische woorden van een scherpslijper, maar helemaal ongelijk heeft Majakowski niet. Derks gaf het impliciet toe in een interview in Het Parool. "Bij het maken van een festivalprogramma komt meer kijken dan het selecteren van mooie, interessante films. Er spelen zoveel belangen dat ik tactisch moet optreden. Ik vergelijk het met beeldhouwen. Het gaat om het totaalbeeld. Ik kan niet vijf Franse films selecteren en geen enkele Afrikaanse of Aziatische. Er moet evenwicht zijn." Een ingewikkelde omschrijving van het woord allemansvriend.

Etalage
Beter een allemansvriend dan geen vriend. We missen scherpe keuzes bij IDFA, de selectie is soms onnavolgbaar en een sluitende definitie van het begrip creatieve documentaire hebben we in twintig jaar niet gehoord. Toch is de allemansvriend aangenaam gezelschap. De festivalsfeer is gemoedelijk en er duiken altijd wel een paar geweldige documentaires op. Meer mogen we niet verwachten, blijkt uit het eerder genoemde interview met Derks. "Er worden veel goede documentaires gemaakt, maar het aantal supergoede films valt altijd tegen. Echte toppers zijn schaars."
Het festival heeft het op deze manier twintig jaar volgehouden. Toch lijken veranderingen onvermijdelijk. De oorzaak ligt in de omslag van schaarste naar overvloed. Wie de Russische glasnost-documentaires twintig jaar geleden wilde zien, moest IDFA bezoeken. Het was de enige mogelijkheid om ze te zien. Van die situatie is geen sprake meer. Wie geduld heeft, kan na een tijdje de beste IDFA-films op dvd kopen of ziet ze langskomen op themakanalen op tv of internet. De ’tweedehandsmarkt’ voor documentaires wordt steeds belangrijker en dat heeft gevolgen voor IDFA. Het festival zal steeds meer een etalage worden. Festivalvertoning vestigt de aandacht op films, zodat de interesse van kopers wordt gewekt.
Ten slotte: wie documentaires alleen als een venster op de wereld ziet, voelt snel de hete adem van de televisie. Televisie en internet zijn bij uitstek geschikt voor een snelle blik op de wereld. Documentaires moeten meer zijn dan een venster. Ze moeten de werkelijkheid interpreteren, een visie geven, clichés doorbreken, de kijker uitdagen. We hebben deze opvatting in alle variaties de afgelopen twintig jaar gehoord op IDFA, maar de praktijk zag er anders uit. Te veel films vielen automatisch in de groef van een links wereldbeeld. Mag er de komende twintig jaar meer tegenspraak zijn?

Jos van der Burg

IDFA
Het International Documentary Filmfestival Amsterdam (IDFA) vindt plaats van 22 november tot en met 2 december.
De Iraanse filmmaker Maziar Bahari stelt zijn top 10 met favoriete documentaires samen. Bahari, sinds 2000 vaste gast van het festival, regisseerde onder meer of shame and coffins (2000) over AIDS in Zuid-Afrika, football, iranian style (2001) en and along came a spider (2002) over de religieus gemotiveerde moorden op 16 Iraanse prostituees.
De laatste vier jaar heeft Maziar Bahari grotendeels in Irak doorgebracht en is hij een van de weinige filmmakers die de oorlog vanaf het begin heeft gedocumenteerd. Het thema oorlog heeft dan ook een belangrijke rol gespeeld bij zijn keuze.
Verder stelde het Holland Animation Film Festival (HAFF) een programma samen over de animatiedocumentaire, van 1916 tot nu.
In Paradocs is er ruimte voor experimenten op de grens van documentaire en kunst.
IDFA organiseert verder een speciaal openingsevenement waarin wordt stilgestaan bij het verleden en de toekomst van de documentaire.
Vanaf dit jaar vinden het festival, het FORUM en Docs for Sale rond het Rembrandtplein plaats. De belangrijkste locaties zijn: het Pathé Tuschinski Theater, Pathé de Munt, het Compagnietheater, Arti et Amicitiae en Cineac.
Informatie: idfa.nl