Tentoonstelling in Eye: A Tale of Hidden Histories

Een nieuwe tentoonstelling in Eye onderzoekt hoe filmbeelden niet alleen kunnen worden gebruikt om de verhalen die we over de wereld vertellen te camoufleren, maar ook om ze te ontmaskeren of terug te vinden. Oorlog is het centrale thema.

Drones, Frosted Bats and the Testimony of the Deceased (2017), een vierschermsvideo van de Taiwanese kunstenaar Hsu Chia-Wei (1983), is niet alleen gefilmd met drones, maar drones zijn er ook de spookachtige hoofdpersonen in. Dat geeft een uncanny effect. Alsof ze de geesten van de overledenen zijn die daar nog in die verlaten Japanse brandstoffabriek rondzweven. Hsu is in zijn werk altijd op zoek naar verhalen die niet tot de officiële geschiedenis behoren, in dit geval over de Japanse bezetting van Taiwan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij maakt ze niet alleen zichtbaar, maar laat ook zien waarom ze onzichtbaar zijn en vertelt ons zo iets over (de onbetrouwbaarheid van) ons geheugen.

Filmbeelden zijn geweldige geheugenmachines. Sinds het ontstaan van het medium kunnen we voor het eerst levende mensen uit andere tijden zien, ook als ze inmiddels al lang niet meer leven. Maar maakt dat film ook tot een betrouwbare getuige? Het is een vraag die filmmakers en filmtheoretici blijvend bezighoudt, vooral als het gaat over rampen en oorlogen. Het gebruik van filmbeelden bij oorlogstribunalen is bekend. Tegelijkertijd wees iemand als Jean-Luc Godard erop dat de cinema faalde om de Holocaust, de grootste misdaad van de twintigste eeuw, te documenteren. Maar kunnen we dankzij filmbeelden wel echt ‘herinneren’, ook als het om gebeurtenissen gaat waar we niet bij waren? En hoe filmen we gebeurtenissen waar geen camera’s bij waren?

Deze en andere vragen lopen als een rode draad door de groepstentoonstelling A Tale of Hidden Histories die van 16 maart tot 19 mei 2019 in het Eye Filmmuseum is te zien. Werken van kunstenaarsduo Adam Broomberg & Oliver Chanarin, Omer Fast, Hsu Chia-Wei en Meiro Koizumi reiken naar geschiedenissen die zich zonder (teruggevonden of opnieuw geïnterpreteerde) filmbeelden aan ons oog zouden onttrekken. De geselecteerde werken zijn politiek, grimmig en abstract. Ze dateren van de afgelopen tien jaar en geven zo ook een overzicht van hoe de hedendaagse videokunst met deze vragen omgaat.

Permanente Catch-22
Simpele representatie lijkt niet meer genoeg. Het beeld of de vorm kan iets afbeelden, maar al deze makers hebben de neiging om daar in het beeld zelf verantwoording over af te leggen. In de tweeschermsprojectie Portrait of a Young Samurai (2009) vraagt de Japanse videokunstenaar Meiro Koizumi een acteur om een scène te spelen waarin een jonge kamikazepiloot afscheid neemt van zijn moeder. Hoewel hij hem vraagt om steeds geëmotioneerder te acteren, komt de emotie niet uit de scène (die volgens de maker kritiek geeft op de sentimentele stijl van de meeste Japanse oorlogsfilms). De emotie komt uit de herhaling, uit het kunstmatige opvoeren van de druk, uit het feit dat je als toeschouwer juist niet meegesleept kunt worden, geen moment kunt vergeten dat je naar een reconstructie zit te kijken. Zijn latere Defect in Vision (2011) is daar een variatie op. Nu neemt een man afscheid van zijn vrouw. Wij leggen met onze kennis van de geschiedenis de bom van de suspense tussen hen in.

Iets vergelijkbaars gebeurt in het werk van het Zuid-Afrikaanse duo Broomberg & Chanarin. Hun meest bekende werk is ongetwijfeld Dodo, een hermontage van de outtakes van de satirische oorlogsfilm Catch-22 (1970). Wat overblijft is een natuurdocumentaire, een schuldig landschap, zoals de fabriek in Drones, Frosted Bats and the Testimony of the Deceased dat ook is. Ze trokken naar Mexico – waar een groot deel van de film werd opgenomen – om onverwachte sporen te vinden die de film daar had achtergelaten. Een mix tussen real live en montagearcheologie.

Ontbrekend perspectief
Elk van de tien werken in de tentoonstelling adresseert zijn eigen onvermogen. Het zijn zelfreflexieve films, niet bedoeld om te verleiden, maar om te activeren. Al zit er in Drones, Frosted Bats and the Testimony of the Deceased ook een vorm van schoonheid. Niet eentje die in slaap sust, maar die pijn doet. Omdat hij het afwezige verhaal in die lege ruimtes pijnlijk voelbaar maakt. Schoonheid als het begin van dood. Dit is natuurlijk de discussie waar het in de moderne filmische kunst om draait: laten we ons door beelden verdoven, overdondereren, of moet elk beeld zijn eigen verval thematiseren? Het is niet zo eenvoudig op te lossen, omdat het ook een anti-esthetische kijkhouding bepleit.

Eén verhaal blijft verborgen in deze tentoonstelling en dat is het verhaal van vrouwen en vrouwelijke kunstenaars. Dat kan eigenlijk niet meer. De geselecteerde werken zijn allemaal van mannen, en ook allemaal verteld vanuit een mannelijk perspectief, misschien met uitzondering van Omer Fasts Continuity (2012) waarin een moeder keer op keer de terugkeer van haar zoon uit de oorlog in Afghanistan herbeleefd, tot ze niet meer weet of haar zoon haar zoon wel was. Ze is zijn gezicht vergeten. Zelfs in haar herinneringen blijft hij niet levend.

Met voor de rest van het jaar tentoonstellingen over William Kentridge, Andrei Tarkovski en Francis Alys in het verschiet heeft Eye in die zin in 2020 een flinke inhaalslag te maken.

A Tale of Hidden Histories
Broomberg & Chanarin, Omer Fast, Chia-Wei Hsu, Meiro Koizumi tentoonstelling | van 16 maart tot 19 mei 2019 in EYE Amsterdam | Voor meer informatie: eyefilm.nl/hiddenhistories

De tentoonstelling wordt vergezeld door het filmprogramma Shell Shock waarin de representatie van oorlog en trauma in de filmgeschiedenis wordt onderzocht | van 22 maart tot 22 mei | Voor meer informatie: eyefilm.nl/shellshock