Stanley Kubrick

Iedereen heeft een mening over de films van Stanley Kubrick, maar één ding staat vast: de man, die mogelijk aan het Aspergersyndroom leed, had een briljant fotografisch oog.

"Om een film helemaal in je eentje te maken, wat ik in het begin deed, hoef je niet veel over van alles en nog wat te weten, maar wel over fotografie." Aldus Stanley Kubrick in het begin van zijn carrière, die in 1951 begon met twee korte films, maar twee jaar later echt van start ging met de speelfilm Fear and Desire.
Amateurwerk, oordeelde de maker later over de eerste van zijn dertien speelfilms. Hij schrapte de oorlogsfilm, waarin vier soldaten vastzitten in vijandelijk gebied, uit zijn werk, en verbood vertoning ervan. Hij ging nog een extreme stap verder: om de film voorgoed van de aardbodem te verwijderen, wilde hij alle kopieën kopen en vernietigen. De bizarre actie, die illustreert dat Kubrick als een terriër over zijn imago van filmgenie waakte, mislukte, zodat de film decennia later gewoon op Youtube te vinden is.
Kubrick had wel meer vreemde trekjes. In zijn jeugd was de in zichzelf gekeerde zoon van New Yorkse Joodse immigranten geen briljante, maar wel een bijzondere leerling. Hij haalde maar net zijn highschooldiploma, maar tegelijkertijd noemde de leraar kunstgeschiedenis hem "de Picasso van de cinematografie". De twee zaken lijken moeilijk te rijmen, maar misschien ligt de verklaring in het Aspergersyndroom, waar Kubrick aan leed, volgens Viktoria Lyons en Michael Fitzgerald, die in hun boek Asperger Syndrome — A gift or a curse een hoofdstuk aan de maker wijdden. Deze autismestoornis kenmerkt zich door gebrek aan empathie, sociaal moeizaam gedrag, controledwang, obsessieve gerichtheid op één interesse en extreem in categorieën denken. Je zou bijna denken dat het Aspergersyndroom voor Kubrick is bedacht. Denk aan zijn egocentrisme, aanvaringen met acteurs, controledwang, obsessie met filmtechniek en bizarre ordeningsdwang, die zijn landhuis in Engeland in één groot ondoordringbaar archief veranderde. Altijd gevaarlijk om een label op mensen te plakken, maar Lyons en Fitzgerald tonen tamelijk overtuigend aan dat Kubrick Asperger had.

Roosevelt
Welbeschouwd is fotografie een ideale bezigheid voor mensen met Asperger omdat het vooral een beroep doet op observeren. Iets dat mensen met Asperger vaak heel goed kunnen. Ook legitimeert fotografie het emotioneel op afstand blijven. Bovendien — we volgen nog steeds het boek van Lyons en Fitzgerald — hebben mensen met Asperger een goed oog voor details en ook dat is fijn voor een fotograaf.
Hoe het ook zat met Kubrick, zeker is dat hij op zijn dertiende van zijn vader zijn eerste fototoestel kreeg. Het was een schot in de roos en hij fotografeerde alles wat los en vast zat. Dat hij extreem talentvol was, bleek op zijn zeventiende toen fotomagazine Look een foto van Kubrick publiceerde. Look was niet zomaar een blaadje, maar een tweewekelijks fotomagazine met in 1948 een oplage van drie miljoen exemplaren. Hierin publiceren was de droom van iedere fotograaf. De foto waarmee Kubrick zijn entree maakte was dan ook niet zomaar een plaatje, maar verbeeldde de collectieve rouw in 1945 in Amerika om de dood van president Roosevelt. Op de foto staat een treurig kijkende krantenverkoper, die in zijn kiosk omgeven is door kranten, die met vette koppen het overlijden van de president aankondigen. Bijzonder is dat de latere filmende Kubrick er al in herkenbaar is, met name in de hang naar dramatiek. Wie alledaagse, ondramatische tafereeltjes zoekt, kan Kubricks foto’s overslaan. Kubrick was vanaf het begin een fotograaf, en later filmer, van dramatische verhalen. Als het nodig was, hielp hij de werkelijkheid daarbij een handje. De meeste jonge fotografen willen het leven betrappen, maar Kubrick zette vanaf zijn eerste foto het leven naar zijn hand. Anders dan het adagium van Henri Cartier-Bresson zocht hij niet naar het beslissende moment, maar creëerde het. Zoals bij de spontaan ogende kioskfoto, waarover Kubrick later zei dat hij de foto een paar keer met de krantenverkoper had gerepeteerd, omdat de man niet treurig genoeg keek.

Schoenpoetskistje
Kubrick bleef vijf jaar bij Look Magazine en deed in die periode driehonderd opdrachten, van een simpel portret tot complete reportages. Aan dat laatste genre dankten magazines als Look hun populariteit. Met documentaire beeldverhalen sleepten zij de kijker avontuurlijke werelden in. Kubrick keek de kunst af bij illustere fotografen als Weegee en Walker Evans. Vooral Weegee was met zijn New Yorkse dramatische reportages — beroemd waren zijn foto’s van moorddelicten — een inspiratiebron. Zijn opmerking dat hij met zijn foto’s wilde laten zien "hoe mensen in een stad van tien miljoen inwoners in totale eenzaamheid leven", had van Kubrick kunnen zijn. Kubricks fotoreportages lijken het werk van een dramaregisseur. De serie foto’s van het arme New Yorkse schoenpoetsertje Mickey lijken afkomstig uit een Charles Dickens-verfilming. In gedachten horen we Kubrick het jochie aanwijzingen geven hoe het op zijn schoenpoetskistje nonchalant tegen een hekwerk moet leunen. Met als decor het grootstedelijke New York presenteren Kubricks foto’s het stadsleven als een dramatisch theaterstuk. Ze zijn beklemmend, omdat achter de oppervlakte een duistere wereld van gebroken illusies en onvervulde verlangens schuilgaat. Op Kubricks foto’s is het nooit vrede. Er is altijd iets niet in orde. De wereld ziet er niet uit zoals in Frank Capra-films, zou hij later zeggen. Mensen gedragen zich daar zoals wij willen dat ze zich gedragen, maar niet zoals ze zich in werkelijkheid gedragen, stelde hij. Kubrick stelde zich een andere taak: het zichtbaar maken wat er schortte aan de mens. Zijn duistere kant blootleggen. Toen hij van de fotografie overstapte naar film bleef het doel hetzelfde: doordringen tot het wezen van de mens, zodat "een waarheidsgetrouw beeld van het leven" ontstond. Wie daar niet tegen kan, kan beter gaan snotteren bij Frank Capra.

Jos van der Burg

In EYE is tot 9 september de expositie Stanley Kubrick: The Exhibition en een bijna volledig retrospectief van Kubricks films te zien.