Retrospectief Billy Wilder in Eye

Een moordenaar, een alcoholist, een prostituee. Oplichters en hosselaars. Het oeuvre van Hollywood-icoon Billy Wilder wordt bevolkt door tragische personages, die hij uitvergrootte tot ze bijna grotesk waren. Zonder hun daden te verzachten, maakte hij hun morele worsteling voelbaar. Het maakte Wilder tot een van de controversieelste filmmakers van zijn generatie.

‘I’m a writer’, staat er op Billy Wilders grafsteen te lezen, ‘but then nobody’s perfect’. Met die twee laatste woorden knipoogt de filmmaker postuum naar zijn beroemdste oneliner, de slotzin van Some Like It Hot (1959). Maar Wilders status als schrijver van bijtende oneliners en snedige monologen doet zijn talent als visuele verteller tekort. Als geen ander wist hij plot of thematiek in krachtige beelden te vangen.

De openingsscène van hetzelfde Some Like It Hot heeft bijvoorbeeld geen tekst nodig om het Chicago van de drooglegging te schetsen. De politie achtervolgt een lijkwagen en de doodskist achterin raakt met kogels doorzeefd. Nog voordat je je kunt afvragen waarom de politie een rouwstoet opjaagt, zien we hoe er heldere vloeistof uit de kogelgaten gutst. De doodgravers zijn gangsters en de kist die ze vervoeren verbergt flessen illegale drank.

Schuldgevoelens
Vooral zijn personages kon Wilder (geboren in 1906 en van oorsprong Oostenrijks) vatten in een enkel onvergetelijk beeld. In Ace in the Hole (1951) doemt een gespannen gezicht op in het donker, van onderen verlicht door een lantaarn. Dit is de gewetenloze journalist Chuck Tatum (Kirk Douglas), die afdaalt in de ingestorte tunnel die naar het hart van een berg leidt. Buiten staat een stralende zon aan een wolkeloze lucht, maar hierbinnen is het pikdonker. Het is een sterk symbool voor de duistere richting die Tatums leven heeft genomen.

Tatum is een kosmopolitische big shot die noodgedwongen voor het sufferdje van duf Albuquerque schrijft. Een jaar geleden had hij het zo bont gemaakt — denk vrouwen, gokken en alcohol — dat hij bij geen van de grote kranten meer aan de bak kwam. Dus klopte hij aan bij de streekkrant van dit stoffige middle of nowhere, waar op de redactie een geborduurde spreuk aan de muur hangt: ‘Tell the truth’. Zelf houdt Tatum het bij een ander adagium: ‘Bad news sells best. Good news is no news.’ Dus wanneer hij bij toeval op die ingestorte tunnel stuit, waar een man klem zit onder het puin, weet Tatum dat dit zijn kans is om weg te komen. Door iedereen te bespelen, van de opportunistische sheriff tot de beknelde man aan toe, blaast hij het ongeluk op tot een mediacircus, met zichzelf als spil.

Het inktzwarte Ace in the Hole, destijds een flop, voert een hoofdpersonage op dat arrogant en cynisch is. Egocentrisch, berekenend, manipulatief. Maar niemand veracht hem meer dan hijzelf. In 2007 haalde dvd-label The Criterion Collection Ace in the Hole uit de vergetelheid. In het essay dat filmcriticus Molly Haskell voor de gelegenheid schreef, benadrukt ze Tatums zelfhaat. De combinatie van zelfkastijding en agressie die hij al vanaf het eerste moment van de film tentoonspreidt, schrijft ze, zijn grappig en angstaanjagend tegelijk. Ze speculeert dat het Wilders eigen survivor’s guilt weerspiegelt.

Toen Adolf Hitler begin jaren dertig aan de macht kwam, was Wilder vanuit Berlijn naar Parijs gevlucht, en van daaruit naar de Verenigde Staten. Zijn familie had minder geluk: zijn moeder, oma en stiefvader overleefden de Holocaust niet. Ging Wilder, die gedurende zijn carrière bekendstond als moeilijk en heetgebakerd, inderdaad gebukt onder schuldgevoelens? Is Ace in the Hole zo aangrijpend en doorvoeld, omdat de filmmaker zich vereenzelvigde met de inslechte hoofdpersoon? In ieder geval gaan zijn personages vaker gebukt onder zelfverachting.

Confrontatie
Een man kijkt in een gebroken zakspiegeltje. Dwars over zijn gezicht loopt een grote barst. In The Apartment (1960) speelt Jack Lemmon C.C. Baxter, de ultieme schmuck. Het moment dat hij in het spiegeltje kijkt, ongeveer op de helft van de film, is om verschillende redenen veelzeggend: het verraadt een wending in de plot, maar zegt ook iets over het wezen van de film en zijn hoofdpersoon. Baxter moet leren voor zichzelf op te komen. Maar voordat hij zich kan weren tegen de mensen die over hem heen lopen, moet hij eerst de confrontatie aangaan met zichzelf.

The Apartment speelt zich af in een amoreel New York. De ambitieuze kantoorklerk Baxter werkt in een van die grote moderne kantoren waarvoor geldt: hoe hoger de verdieping waar je werkt, hoe hoger je status binnen het bedrijf. In ruil voor promotie heeft Baxter een dealtje gesloten met zijn meerderen. Hij leent hun zijn appartement uit zodat zij er de avond kunnen doorbrengen met hun maîtresses. Al gauw blijkt dat de afspraak Baxter veel meer kost dan zijn nachtrust. Is dat een klim op de hiërarchische ladder waard?

Terwijl iedereen snelle bevrediging najaagt, desnoods over de rug van een ander, zijn Baxter en zijn love interest Fran Kubelik gevoelig en serieus. Passen ze wel in een samenleving die streeft naar leeg plezier? Wanneer Baxter in de spiegel kijkt en een gebroken man ziet, verandert The Apartment van een komedie in een drama. Maar Wilder heeft een happy end in petto, waarmee hij een ode brengt aan het soort liefde dat niet gaat om lustbevrediging of machtsspelletjes, maar om gelijkwaardigheid en vriendschap.

Beste Amerikaanse komedie?
In Some Like It Hot (1959), volgens sommigen de beste Amerikaanse komedie ooit, wordt opvallend genoeg juist een losse seksuele moraal gevierd. De film laat zich het best vatten in de uitdrukking ‘whatever floats your boat’, oftewel: doe lekker waar je zin in hebt. Iconisch is het moment dat Sugar Kane Kowalczyk ten tonele verschijnt. Vertolkt door Marilyn Monroe is Sugar zo zoet en sprankelend als de champagne die ze graag drinkt.

In een heupwiegende tred, Monroe’s signature walk, haast ze zich over het perron, om op te fladderen als een geschrokken vogeltje wanneer de vertrekkende trein een zucht stoom uitblaast. Het komische beeld introduceert Sugar niet alleen als een aantrekkelijke vrouw, het vertelt ons ook iets over haar persoonlijkheid. Sugar, komen we weldra te weten, is naïef, gevoelig, zachtaardig. Maar op de een of andere manier is ze ook onverwoestbaar. Ze drinkt te veel en ze valt op foute mannen. Haar valt altijd “the fuzzy end of the lollipop” ten deel, vertelt ze met gevoel voor drama. Ook dat is trouwens een prachtig beeld: een afgekloven lolly als metafoor voor pech in het leven. Degene aan wie ze dit vertelt is Joe, een van die foute mannen voor wie ze zou vallen als hij zich niet zou voordoen als Josephine. Maar Sugar is ook laconiek. Ik ben gewoon niet zo slim, zegt ze.

Terwijl Sugar en Joe kletsen, bouwt het vrouwenorkest waartoe ze behoren een feestje in de slaapcoupé van de trein. Te midden van een wirwar van blote benen worden er cocktails gemixt in een warmwaterkruik. Waar Wilder in The Apartment een losgeslagen kantoorfeestje afschilderde als hol vermaak, staat hier de lol voorop. Verkleed als vrouw zit Jerry beter in zijn vel dan ooit en met aanbidder Osgood vermaakt hij zich beter dan met welk meisje dan ook. Who cares? In Some Like It Hot zijn identiteit en seksuele voorkeur vloeibaar. Door een masker op te zetten, kunnen de personages eindelijk zichzelf zijn. Joe manipuleert Sugar zodat zij hém versiert. Een dubieuze list, ware het niet dat Sugar het duidelijk prettig vindt om een keer niet de passieve vrouw te zijn. Als Joe’s bedrog uitkomt, kan het haar niet eens schelen, zoals ook de hete stoom haar niet van haar pad kon brengen. Zie je wel, zijn haar laatste woorden, ik zei toch dat ik niet zo slim ben. Wilder wil maar zeggen: je valt nu eenmaal op wie je valt. En dan moet die beroemde laatste zin nog komen: Niemand is perfect.

Uitgespuugd
In Sunset Boulevard (1950), een kruising tussen film noir, melodrama en satire, stuit een jonge scenarioschrijver per toeval op Norma Desmond (Gloria Swanson), een vergeten ster uit het tijdperk van de stille film. Desmond leeft in haar eigen realiteit. Omringd door portretten uit haar hoogtijdagen houdt de voormalige filmdiva de illusie in stand dat ze nog even geliefd is als vroeger. De scenarioschrijver, down on his luck en platzak, blijft hangen in Desmonds macabere kermis van een huis, eerst om haar te helpen met een script en later als veredelde gigolo.

In Sunset Boulevard wordt alles dik aangezet: van de dialogen tot het spel. Beroemd is het slot waarin een definitief doorgedraaide Desmond theatraal de trap afdaalt om ingerekend te worden door de politie. Ze beeldt zich in dat ze wordt gefilmd door de camera’s van regisseur Cecil B. DeMille (“I’m ready for my close-up”), terwijl ze in feite wordt omringd door nieuwsreporters en roddeljournalisten. Met Sunset Boulevard wilde Wilder Hollywood een spiegel voorhouden om te laten zien hoe de filmindustrie mensen uitspuugt die ze eerst nog ophemelde. Hij maakte er een lachspiegel van die ieder personage vervormt tot een freak.

De laatste twintig jaar van zijn leven werd Wilder overladen met oeuvreprijzen. Maar, zei hij, hij zou ze allemaal inruilen om nog één film te mogen maken. Zijn laatste film stamde uit 1981, toen hij er al een decennium aan flops op had zitten. Hij smeekte de studio’s om nog een film, maar niemand durfde het aan. Dus daar zat hij, omringd door z’n zeven Oscars, te wachten op de telefoon. Wilder stierf in 2002. Op zijn 95ste was hij een filmlegende geworden die niet meer in zijn tijd paste. Hij eindigde als Norma Desmond, uitgespuugd door Hollywood.

Sweet & Sour: de films van Billy Wilder is van 5 juli t/m 5 september 2018 te zien in Eye | Ace in the Hole, Double Indemnity en The Lost Weekend worden ook in de rest van Nederland vertoond.