Nu:Reality 7 – Deep Dive: Bewustzijn in VR
Niet jij in iets, maar iets in jou
Flow
Als je bij het zevende VR-bioscoopprogramma van Nu:Reality je VR-bril opzet, ga je niet een virtuele wereld binnen – die wereld komt binnen bij jou. Als een drugstrip, via een schijnbaar nieuw zintuig of vanaf de andere kant van een spiegel.
Toen ik voor de allereerste keer een VR-bril opzette, jaren geleden, had ik een simpele, voor de hand liggende verwachting: ik verwachtte dat ik het gevoel zou hebben ergens anders te zijn, waarvan ik wist dat ik er feitelijk niet was.
Ik zette de bril op, begon aan de ervaring (ik weet niet meer welke) en voelde me inderdaad min of meer ergens anders – maar niet op een verwarrende of overweldigende manier. Meer als een leuk spelletje.
En toen haalde degene met wie ik was even een vinger over mijn blote onderarm. Ik schrok me rot. Alsof ik door een geest was aangeraakt. En ik leerde mijn eerste structurele les over VR: wel zien wat er niet is, is lang niet zo creepy als niet zien wat er wel is. De tientallen keren dat ik tijdens latere VR-ervaringen tegen voor mij onzichtbare mensen of muren opliep, bevestigden die eerste indruk.
Als het gaat om XR, extended reality (waar VR, virtual reality, onder valt), zijn dingen vaak net andersom dan je in eerste instantie had bedacht. Wat een van de redenen is dat het medium me zo fascineert.
Nu:Reality 7
En zo komen we bij de zevende editie – de zevende alweer! – van Nu:Reality, de oorspronkelijk Nederlandse, maar binnenkort ook naar andere landen uitbreidende XR-programmering voor de bioscoop.
Want het thema van deze keer, Deep Dive: Bewustzijn in VR, deed me denken aan die allereerste, vanzelfsprekende verwachting van VR: dat je die bril opzet en dan opeens ergens anders bent. En dat is natuurlijk niet wat er gebeurt: jij bent niet opeens in dat huis, die grot, die woestijn – dat huis, die grot, die woestijn zijn in jou. Jij zit gewoon nog steeds in real reality.
En precies hierom is VR bij uitstek het medium om innerlijke belevingen mee door te geven. Niet jij in iets, maar iets in jou. Je kan het inmiddels zelfs een subgenre van het medium noemen: hoe is het om de wereld te beleven als X? En denk dan aan: iemand die stemmen hoort, iemand met geheugenverlies, iemand met onvaste waarneming. Waarbij degenen die de wereld werkelijk zo beleven, feedback kunnen geven totdat ze zeggen: ja, zo is het ongeveer.
Ayahuasca: Kosmik Journey
Ayahuasca: Kosmik Journey van de Belgische film- en VR-maker Jan Kounen is een vroeg voorbeeld van dat subgenre. En met ‘vroeg’ bedoel ik 2019, toen hij voor het eerst te zien was. Nu zijn VR-jaren als hondenjaren – de techniek evolueert snel. Dus wat oudere graphics, maar gelukkig blijft hij, als onderdeel van Nu:Reality, uitstekend overeind. Waarschijnlijk deels dankzij de duisternis van de ervaring, die een eventueel tekort in resolutie effectief maskeert.
Kounens titel verraadt het al: dit is een serieuze poging een ayahuasca-trip te verbeelden en wel in de originele, religieuze context, begeleid door een sjamaan van de Peruaanse Shipibo-gemeenschap en door traditioneel gezang. Ik heb zelf nooit een ayahuasca-trip beleefd, en ik ga er ook niet vanuit dat die voor iedereen hetzelfde is, maar in het vertrouwen dat Kounen (die er in 2004 al de documentaire Other Worlds over maakte) zich grondig in het onderwerp heeft verdiept, aanvaard ik deze virtuele trip, vol organische, symbolische en architectonische vormen, als een geloofwaardige benadering.
Met deze, belangrijke kanttekening: de ongeveer vijf procent van de mensheid die fobisch is voor spinnen en vooral slangen, moet deze ervaring even overslaan. Het is een gekrioel van jewelste.
Flow
Misschien wel de beroemdste VR in dit what is it like to be X-subgenre is Notes on Blindness van Arnaud Colinart, Amaury La Burthe, Peter Middleton en James Spinney uit 2016. Daarin zie je wat iemand die blind is hoort. In het zwart verschijnt een vogel – maar alleen zolang je die hoort. Een krant – wanneer je die hoort kreukelen. Voetstappen – die verdwijnen wanneer de wandelaar stopt met lopen. Et cetera. Prachtig eenvoudig en intens.
Dat is de VR waaraan Adriaan Lokmans Flow, de Nederlandse winnaar van de tweede prijs van Venice Immersive in 2023, het meest doet denken. Behalve dat het bij Lokman vooral lijkt te gaan om het zien van beweging, van wind, van warmte, van voortgang – maar de overlap met wat je hoort is er natuurlijk.
Grootste verschil met het verstilde Notes on Blindness is echter, naast het feit dat Lokman het woordeloos houdt, dat Flow ook zelf flowt. We volgen een vrouw van langzaam opstaan uit bed (elke uitademing vervloeiend van warm rood naar koud blauw) via lopend door de stad tot in de versnellende wervelwind van een voortrazende metro. Alles vormgegeven met bewegende, glijdende en vervliegende dunne lijnen, als spinrag – alsof we opeens een extra zintuig hebben, dat beweging zo waarneemt.
Een bijzonder strak doorgetrokken visuele benadering en een – ondanks een familieverwantschap met Notes – werkelijk unieke VR-ervaring. Extra geschikt voor het zaalprogramma van Nu:Reality, omdat je met zo’n voorwaarts bewegende XR maar beter voor je kan blijven kijken, zoals je in een bioscoopstoel van nature doet – dat is bij zulk werk beter voor je oriëntatie en je evenwichtsgevoel.
Ito Meikyū
Buiten de zaal, als individuele opstellingen, zijn nog twee werken te beleven. Bij Ito Meikyū van de Franse maker Boris Labbé, winnaar van Venice Immersive in 2024, raad ik mensen aan om te gaan zitten. Je kunt ook staan (en de ervaring biedt enige ruimte om rond te lopen), maar pas op: je verplaatst je voornamelijk door te ‘teleporteren’ van plek naar plek. Dat leek me vroeger een geweldige toverkracht, toen ik Ti Ta Tovenaar (1972-74) keek, maar het blijkt in de praktijk enigszins desoriënterend – zeker als, zoals mij overkwam bij Ito Meikyū, de ervaring regelmatig heel even hapert na zo’n sprong. Niet goed voor je evenwichtsgevoel; beter even zitten.
Het neemt niet weg dat ook dit een uitzonderlijk vormgegeven ervaring is. De setting is Japans maar abstract, met labyrintische ruimten, waarin gewaterverfde figuren in korte loops bewegen tussen weefgetouwen en zwermende dieren (vogels, vissen, insecten) – maar wat het allemaal betekent, zou ik niet kunnen zeggen. In een beschrijving wordt gerept van inspiratie door “Het verhaal van Genji en The Pillow Book.” Boeken die ik niet gelezen heb, dus misschien dat als je ze wél gelezen hebt, je meer kan herkennen.
Voor mij is Ito Meikyū niet zozeer een bewustzijnsverandering, maar het betreden van een fantasiewereld waarvan ik de regels niet ken, maar die ik wel mag bezoeken en uitgebreid onderzoeken. Als een KEES in Wonderland.
Soul Paint
En nu we het toch hebben over through the looking-glass gaan: dat is vrij letterlijk wat er gebeurt in Soul Paint van Sarah Ticho en Niki Smit, de Nederlandse winnaar van de Speciale Juryprijs op SXSW in 2024. Met tamelijk complex, maar indrukwekkend helder interactive design (inclusief een virtuele kwast en schilderspalet die zich moeiteloos intuïtief laten gebruiken) word je door de prettige stem van Rosario Dawson stapsgewijs door de gelaagde ervaring geleid.
Waarbij, met een mooie kronkel, je juist in deze virtuele wereld, waarin je jezelf ziet als een vrij vormeloze en gezichtsloze blauwe figuur, wordt geholpen je meer bewust te worden van je lichaam: waar emoties zich in je lichaam manifesteren, hoe je die emoties (door kleuren en bepaalde lijnvoeringen te kiezen) erop zou kunnen schilderen en hoe je het resultaat zou beschrijven. Waarbij je meer dan eens wordt gevraagd om door de spiegel te stappen. VReemderder en VReemderder, inderdaad.
In virtualiteit je belichaming zoeken: het is een van die omdraaiingen waar ik het aan het begin over had. Het blijft toch iets moois, dit medium. Ik denk dat hierdoor, en doordat Ticho en Smit knap de ervaringen van eerdere gebruikers in de ervaring verweven, Soul Paint van deze vier sterke VR-werken degene is die ik het meest met me meeneem als de VR-bril weer af is. Mee naar buiten.
Nu:Reality – Deep Dive: Bewustzijn in VR | 4 december 2025 t/m 4 februari 2026 | Eye Filmmuseum (Amsterdam), Lux (Nijmegen), De Schuur (Haarlem), LantarenVenster (Rotterdam), Natlab (Eindhoven), Concordia (Enschede), Filmhuis Den Haag (Den Haag), Slachtstraat Filmtheater (Utrecht).