Movies That Matter Film Festival

Wat is de beste manier om mensenrechten­schendingen in films aan de kaak te stellen? Misschien met humor en absurdisme, zo is te zien op het Movies that Matter Film Festival.

Door Jos van der Burg

"Je uitspreken tegen onderdrukkende regimes kan bijwerkingen veroorzaken, zoals hoofdpijn, stemmingswisselingen, zweten, indigestie, verlies aan eetlust, slaap, een thuis, vrienden, grondwettelijke rechten, de dood en vaginale droogheid."
Met dit tekstje begint Tickling Giants van Sarah Taksler. De film is te zien op het Movies that Matter Film Festival en geeft een geweldig inzicht in de (on)mogelijkheden van politieke satire in totalitaire systemen. Landen waarin machthebbers niet bekend staan om hun gevoel voor humor. In Nederland is politieke satire tandeloos geworden door gewenning en de elasticiteit van politici, maar autoritaire machthebbers en dictators vrezen humor als een besmettelijke ziekte. Geridiculiseerd en uitgelachen worden is het ergste dat hen kan overkomen. Zie Erdogans reactie op een grap van een Duitse komiek en Trumps Twitterreacties op het satirische tv-programma Saturday Night Live. Maar machthebbers hebben ook een rationele reden om humor te vrezen. "Sarcasme is een uitstekend medicijn tegen angst. Als je lacht ben je niet meer bang", zegt de hoofdpersoon in Tickling Giants. En wie niet bang is, is een bedreiging voor machthebbers, mogen we er zelf achteraan denken.
Die hoofdpersoon in Tickling Giants is de Egyptische politieke talkshowhost Bassem Youssef. De film volgt hem vanaf de protesten op het Tahirplein in Caïro in 2011 tot aan zijn vertrek drie jaar later naar Amerika. Nadat generaal Abdul Fatah al-Sisi in 2014 met 97% (!) van de stemmen tot president was gekozen, hield Youssef het in Egypte voor gezien. Politieke satire was onmogelijk geworden en hij vreesde voor zijn leven en dat van zijn gezin. Youssefs vertrek markeerde symbolisch het einde van de Egyptische Revolutie. Beroofd van politieke humor was het land terug bij af.

Tegengif
Tickling Giants illustreert onbedoeld dat politieke satire alleen kan bestaan in maatschappijen met een minimum aan politieke vrijheid. Bassem Youssef werkte in 2011 als hartchirurg toen Egypte vlam vatte. De roep om democratisering en het vertrek van president Moebarak brachten dagelijks duizenden demonstranten naar het Tahirplein. De 37-jarige Youssef, die zich nuttig maakte als verzorger van gewonde demonstranten, ergerde zich aan de staatsmedia, die de protesten afdeden als het werk van relschoppers en spionnen. Als tegengif begon hij op internet satirisch commentaar op politici en de media te leveren. Zijn gevatte commentaar was zo succesvol dat hij een tv-show mocht maken. Daarin richtte hij zijn pijlen op Moebarak ("hij is zo populair dat hij 127% van de stemmen heeft gekregen") en na diens aftreden op president Mohamed Morsi. Het leek alsof heel Egypte op een show met politieke satire had gewacht, want naar Youssefs programma keken soms 30 miljoen mensen. Morsi was not amused en liet de satiricus arresteren wegens belediging van het staatshoofd en de islam. Het liep met een sisser af (borgtocht) en Youssefs populariteit bereikte een hoogtepunt. Zijn grote voorbeeld Jon Stewart, toen nog presentator van The Daily Show — waar Sarah Taksler als producent aan verbonden was — kwam hem in Caïro bezoeken. "Wat jullie iedere week doen, inspireert mij", prees de Amerikaan Youssef en zijn jonge enthousiaste redactie.

Tirannie
Egypte is op de goede weg voor comedy, zegt Youssef in het begin van Tickling Giants als arrestatie om zijn grappen nog buiten zijn voorstellingsvermogen ligt. Maar als dat toch gebeurt en Morsi korte tijd later door het leger wordt afgezet en opgesloten, is niet alleen voor comedy de weg terug ingezet. De tirannie, die verslagen leek, dreigt terug te keren. Als na Sisi’s legercoup honderden demonstrerende Morsi-aanhangers worden doodgeschoten, doemt een nieuw probleem op. "Het oogt hier elke dag als 9/11. Hoe kunnen we er grappen over maken?", vraagt Youssef zich af, waarna hij toch doorgaat met het programma. Maar als hij de nieuwe machthebber Sisi met humor aanpakt, staan er snel demonstranten voor de studio te schreeuwen dat de humorist een schande is voor het land en vermoord moet worden. Het is het begin van het einde. Als Sisi zich tot president laat kiezen, gooit Youssef de handdoek in de ring en vertrekt hij naar Amerika. Hij wordt er hartelijk ontvangen door Stewart, die zich als eerbetoon aan zijn Egyptische collega de Bassem Youssef van Amerika noemt.

Tralies
Tickling Giants oogt als een casestudy van politieke humor en satire onder repressieve regimes. Bassem Youssef bedreef vrolijke politieke satire, maar er zijn meer strategieën om een regime te ontmaskeren. Movies that Matter vertoont ook films waarin politici niet bij naam worden genoemd maar die de absurde maatschappelijke werkelijkheid blootleggen. Een uitstekend voorbeeld is Barakah Meets Barakah (Mahmoud Sabbagh), een romkom uit Saoedi-Arabië over een stel verliefde twintigers, dat elkaar alleen stiekem kan ontmoeten. Het vergt veel inventiviteit om bemoeizuchtige familieleden en de religieuze politie te ontlopen. Archiefbeelden van het Saoedische leven in de jaren zestig en zeventig tonen een veel vrijere maatschappij. Barakah Meets Barakah is een politieke film die onder de dekmantel van een romkom kritiek levert op het gebrek aan vrijheid en de bizarre seksescheiding in de Saoedische maatschappij.
Over het absurde leven in de bezette Palestijnse gebieden gaat het in de allegorie Waiting for Giraffes. Regisseur Marco de Stefanis volgt een dierenarts in de enige dierentuin in Palestina, op de westelijke Jordaanoever. Om de dierentuin in de vaart der volkeren op te stoten, wil de man de dierentuin lid maken van de internationale organisatie van dierentuinen. Misschien kan hij dan weer in het bezit komen van een giraffe. Sinds het overlijden van de enige giraffe tijdens de laatste intifada is er geen nieuwe gekomen. Waiting for Giraffes gaat over een dierentuin maar de parallel met de mensenwereld is duidelijk: in de bezette gebieden leven ook de Palestijnen achter tralies. "We hebben geen ander thuisland dan Palestina", zeg de Palestijnse president Mahmoud Abbas op de televisie, waarna de film oversnijdt naar een aapje in een piepklein kooitje.
Zo kan het ook. Kritiek hoeft er niet altijd met een moker in geslagen te worden.

Movies that Matter Filmfestival van 24 maart t/m 1 april in Filmhuis Den Haag en Theater aan het Spui.