Antonioni’s laatste film

Niemand kijkt meer naar de zonsondergang

Al di là delle nuvole

“Niemand kijkt meer naar de zonsondergang’, verzucht Carmen in Antonioni’s laatste film Al di là delle nuvole. Deze film is zelf als de zonsondergang: een ontroerend document van een regisseur die weet dat zijn tijd ten einde is.

Michelangelo Antonioni is in de mist van Ferrara geboren. Van die plek heeft hij nooit afscheid genomen, lijkt het, want zijn films zijn gehuld in nevelen: met aandacht navigeer je door de beelden en verhalen, op zoek naar betekenis, waar je vervolgens naar kunt blijven raden.

Alles valt op zijn plek in het vierluik Al di là delle nuvole, zijn laatste lange film uit 1995, die zich voor een deel afspeelt in Ferrara. Silvano, een knappe jongeman, rijdt met zijn auto door de mist. Hij laat zich "door zijn auto leiden". Die voert hem naar een hotel waar hij de meest betoverende vrouw van zijn leven zal ontmoeten. Onderweg verdwijnen contouren van mensen in de voorruit net zo snel als dat ze verschijnen. Personages die we nooit zullen kennen, verhalen die niet verteld zullen worden.

Wonder
Met Al di là delle nuvole bewees Antonioni dat hij nog genoeg te vertellen had. De film neemt je mee naar Parijs, Aix-en-Provence, Portofino en Ferrara voor verhalen over korte ontmoetingen, vluchtige verliefdheid en onvervulde verlangens.

Zo treft Silvano bij toeval de beeldschone Carmen. Een magische avond samen zou tot een magische nacht kunnen leiden, maar Silvano handelt niet. Hij zit op het bed van zijn hotelkamer te denken aan de droomvrouw die slechts een deur van hem verwijderd is. Een moment later is de ochtend aangebroken. Carmen is verdwenen. Waarom deed Silvano niets? Zal hij haar nog zien?

Het is een wonder dat deze film bestaat. Antonioni kon op de set van zijn film amper nog spreken. Een hersenbloeding had hem dat vermogen tien jaar eerder al ontnomen. Dat Al di là delle nuvole wel gerealiseerd is, valt mede te danken aan Wim Wenders die als back-up werd ingeschakeld en aan Antonioni’s vrouw Enrica die cast en crew te woord stond als Antonioni iets niet duidelijk kon maken. "Ik kan me op de set vooral Antonioni’s lijden herinneren, zijn frustratie vanwege het onvermogen zich verbaal te uiten", vertelt Wim Wenders via e-mail. "Zijn zielige blik en zelfs de tranen in zijn ogen staan me nog goed bij."

Rode pen
Antonioni was altijd al een verteller die weinig sprak. In die zin leek zijn hersenbloeding een wrange speling van het lot. Als er immers iets was waarmee Antonioni zich onderscheidde, dan was het wel de kunst van het weglaten.

Zo was acteur Peter Bowles furieus toen bleek dat zijn belangrijkste scène uit het script van Blow-Up was geschrapt. Antonioni legde uit: "Als ik de tekst erin houd, weet iedereen waar de film over gaat. Maar als ik de tekst schrap, zal de een zeggen dat het hierover gaat, de ander dat het daarover gaat. Het zal controversieel worden."

Wenders heeft de rode pen van Antonioni ook gevoeld. De afspraak was dat Wenders voor Al di là delle nuvole een overkoepelend narratief zou maken, maar bijna alle scènes die hij filmde, sneuvelden vervolgens in Antonioni’s eindmontage. ‘In zijn montage’, schreef Wenders toentertijd, ‘heeft Michelangelo mij erg duidelijk iets verteld, iets in de trant van: Laat mijn film met rust! Mijn verhalen hebben geen kader nodig, ze kunnen op zichzelf staan. Wat hij niet in woorden kon zeggen, vertelde hij me in de vorm van montage.’

Het is hard, maar Antonioni had gelijk. Zijn verhalen werken goed op zichzelf en hebben geen verdere kadrering nodig. Elk verhaal is door en door Antonioni en dat was precies het doel van deze film: de meester nog één keer achter de camera laten plaatsnemen. "Niemand kijkt meer naar de zonsondergang", verzucht Carmen tijdens die avond met Silvano. Dit zijn niet alleen Carmens woorden, maar ook die van een regisseur die weet dat het einde nadert. Zoals een zonsondergang schoonheid maar ook melancholie met zich meebrengt, zo doet Al di là delle nuvole dat ook. Als de aftiteling rolt, heerst het gevoel dat een tijdperk is afgesloten.

Elk shot deed ertoe
Typisch Antonioni: in 2004 waagde de regisseur nog één poging tot het maken van film door een bijdrage te leveren aan arthouse-drieluik Eros. "De laatste indruk die ik van hem kreeg was hoe essentieel en noodzakelijk het maken van films voor hem was", aldus Wenders. "Elk shot deed ertoe en hij vocht voor ze alsof zijn leven ervan afhing."

Zoals Antonioni het zelf ooit zei: "Ik ben geen filosoof of praatjesmaker. Ik werk liever dan dat ik ergens over praat." Er is geen beter bewijs voor dit credo, dat Antonioni trouw zijn hele leven bleef volgen, dan Al di là delle nuvole. Zonder te kunnen praten heeft Antonioni met die film iets gemaakt dat helemaal voor zichzelf sprak.