Lichting 2023: Filmacademie

Lichting 2023 van de Nederlandse Filmacademie studeert af met dertien films, waarvan zeven fictiefilms, vier documentaires, een animatie en een VR-werk. De afstudeerfilms, veelal gelikte films over een maatschappelijk urgent thema, zijn komende week te zien tijdens het Keep an Eye Filmacademie Festival.

Je kunt inmiddels best van de ‘Filmacademie-film’ als genre op zich spreken. Nu zijn afstudeerfilms sowieso een genre apart. Er wordt wel eens gezegd dat alle afstudeerfilms over seks, de dood of familie gaan, en hoewel deze drie thema’s in veel van de afstudeerfilms van dit jaar terugkomen, zijn ze ook zo groot dat het niet helemaal eerlijk is om deze lichting films daarom onorigineel te noemen.

Nee, de Filmacademie-film gaat over meer dan alleen een gelijkenis in thematiek, hoewel het gezegd moet worden dat er de laatste paar lichtingen een overvloed is aan films over (jeugd)trauma en identiteit. Geen verrassing, want deze thema’s weerspiegelen de tijdgeest.

Het type film dat geproduceerd wordt op de Filmacademie heeft iets te maken met het maakproces: studenten uit verschillende studierichtingen (regie, productie, scenario, etc.) werken samen aan een film. In veel gevallen stond een gedeelde interesse of ervaring aan de wieg van die projecten. Daarnaast worden de films geproduceerd in samenwerking met de publieke omroep (dit jaar met uitzondering van twee werken: het beklemmende VR-project Let Nature Heal waarin de kijker onderdeel wordt van het helingsproces van de natuur en de dialoogloze fictiefilm the resurrection of a leaf, dat officieel een derdejaarsproject is). Die samenwerking resulteert in gelikte korte films die over het algemeen weinig risico nemen. Zelfs Cinder, het korte animatiefilmpje waarin de studenten vrij waren om de wereld naar eigen inzicht te bouwen, is flauw.

Diepgang
Dit specifieke maakproces, waarbij studenten samen een werk moeten pitchen, verklaart waarom de films vrijwel allemaal vanuit een specifiek, vaak maatschappelijk urgent onderwerp worden gemaakt. Natuurlijk hebben alle films hun onderwerpen – net zoals in alle films personages, thema’s en (dat mag je althans hopen) concepten te vinden zijn. Maar de meeste van deze films gaan over iets specifieks en stralen dit uit in elk shot en in elke regel dialoog.

Neem Deus ex vagina. Deze fictiefilm werd gemaakt omdat de studenten graag iets met de female gaze wilden doen. Centraal staat de 23-jarige Robin, die om haar jeugd en toekomst rouwt sinds ze heeft ontdekt dat ze in de vervroegde overgang is. Robin werkt in een wegrestaurant. Elke dag razen er vrachtwagens voorbij, maar zij staat stil. In de voorraadkast – rood verlicht als een baarmoeder – groeit schimmel. Ze gooit verrot fruit weg en na het schoonmaken staart ze naar haar door het water gerimpelde vingers.

Er is niet per se iets mis met films die over een specifiek onderwerp gaan. Maar oppervlakkigheid ligt op de loer, vooral als het onderwerp breed is. En als het onderwerp kleiner of persoonlijker is, kan de film juist in herhaling vallen.

Kleingeld maakt bijvoorbeeld duidelijk hoe lastig de basisschool is voor een kind van ouders met geldproblemen, maar veel meer dan dat doet de film niet. Hetzelfde geldt voor Merhamet, waarin een dochter van haar moeder een herstelhuwelijk moet accepteren. De film gaat over de relatie tussen een moeder en een dochter, maar bereikt niet veel diepgang. Hallelujah Amsterdam! gaat over verschillende ervaringen met liefde in Amsterdam. Het is een schattig sprookje waarin de verhaallijn als een estafettestok wordt doorgegeven. Leuk idee, maar de verschillende verhalen over liefde zijn niet allemaal even geslaagd.

Verhaal van velen
Een uniek en urgent onderwerp is een goed beginpunt voor een pitch. Twee documentaires laten zien wat er gebeurt als er te hard aan zo’n uitgangspunt wordt vastgehouden. Met Zwart geluk wil regisseur Mel Rafik Opti een toekomstbeeld van de Nederlandse cinema schetsen: als zwart persoon ziet Opti zichzelf namelijk niet terug op het grote doek. Met de film moet dit schijnbaar in één keer recht worden gezet. ‘Dit is niet één verhaal,’ verschijnt er aan het begin van de film, ‘maar het verhaal van velen.’

Met Zwart geluk probeert Opti verschillende ervaringen van zwarte levens vast te leggen. Daarbij verliest de film de interessantste verhaallijn uit het oog – die van een trans vrouw die spreekt over haar ervaringen op straat in Amsterdam. Zwart geluk combineert deze portretten met gereconstrueerde opnamen van de Black Lives Matter-protesten en gestileerde beelden van engelen. Die voegen weinig toe.

A TOMATO TRAGEDY gaat over de tomaat. In de meest boeiende opening van de lichting van dit jaar horen we een filmmaker praten over het waarborgen van de anonimiteit van de geïnterviewde. Noem geen plaats of namen en niemand zal je herkennen, zegt ze. Om de audio te testen, stelt ze hem de typische testvraag: “Wat heb je als ontbijt gegeten?” “Een tomaat,” antwoordt hij. Zo wordt de donkere kant van de geliefde vrucht aan de kijker geïntroduceerd.

De keerzijde van de tomaat wordt gecontrasteerd met een priester die een ode geeft aan de tomaat en het beste recept voor tomatensaus deelt. Het is duidelijk waarom de makers deze beelden aan de film hebben toegevoegd: nadat de priester vertelt dat de tomaat eenheid betekent, zien we hoe migranten zonder papieren gedwongen worden om onder vreselijke omstandigheden te werken voor een hongerloon om deze tomaat te kweken. Deze tegenstelling wordt flink aangezet, onder andere door de muziek – waaronder een Italiaanse uitvoering van Europa-lied Ode to Joy. Al met al neemt de positieve kant veel te veel tijd in beslag: de kijker heeft immers al positieve associaties met de tomaat. Juist de mysterieuze, thrillerachtige voice-over van de migrantarbeiders is de kracht van de film.

Subtiel
Hoewel Niks gebeurd ook over een specifiek onderwerp gaat, resulteert de afwijkende aanpak van de makers in een subtielere film. Dat wordt vooral duidelijk in vergelijking met Daar moet nog wat mee. Beide films gaan over complexe familierelaties, familiegeheimen en een cultuur van verzwijgen. Bovendien spelen beide films zich grotendeels af in het ouderlijk huis. Daarnaast zijn de personages in beide films in zekere zin archetypes: de manieren waarop zij omgaan met een trauma staan voor bredere tendensen.

In Daar moet nog wat mee blijven de personages op dit niveau steken: de hippie-achtige, stille jongste zus is bijvoorbeeld vegetariër maar durft dat niet te zeggen wanneer ze quiche met spekjes krijgt geserveerd. Hoewel de film laat zien hoe familiedynamiek invloed heeft op persoonlijkheid, is het allemaal net iets te voor de hand liggend.

Niks gebeurd gaat over de effecten van seksueel misbruik. De makers hebben niet geprobeerd om een allesomvattende film over dit onderwerp te maken. In plaats daarvan schetsen ze een portret van een familie die probeert om te gaan met een beschuldiging van seksueel misbruik.

In Niks gebeurd gebeurt er eigenlijk niks: we zien het misbruik niet, maar worden meegenomen in een avondje gourmetten waarbij het vooral niet gaat om wat er vroeger gebeurd is, maar dit toch in alles duidelijk wordt. In een gesprekje tijdens de lunchpauze vertellen de makers dat ze uitgebreide biografieën voor elk personage hebben geschreven. Dat loont: de personages lijken ook buiten het beeld te bestaan.

Opvallend
Er zijn twee belangrijke uitzonderingen op de neiging om films over een specifiek onderwerp te maken, en deze leveren dan ook meteen de afstudeerfilms op die het meest opvallen.

De documentairefilm Paul en Paul is niet gebaseerd op de fascinatie met een specifiek onderwerp, maar op de fascinatie met specifieke personen. Regisseur Hugo Drechsler ontmoette broers Paul en Paul tijdens een wandeling in Amsterdam-Noord. In zwart-wit schetst hij een tragikomisch portret van hun complexe band. Paul en Paul is een van de betere films uit de selectie, al schuurt de humoristische toon van de film soms met de zware onderwerpen: incest, gevangenschap, oorlogstrauma.

Paul en Paul leunt op de slapstickachtige muziek. Hoewel dat resulteert in een grappige film, waar meerdere malen hardop om werd gelachen in de projectiezaal, is dat toch jammer. De makers hebben zorgvuldig scènes uitgekozen om een evenwichtig portret van de broers te schetsen. Zo hebben ze, zo blijkt uit een gesprekje achteraf, een aantal sappige scènes en gebeurtenissen bewust weggelaten. Door de nadruk op het humoristische wordt dat niet duidelijk.

On the Edge of Life, I Saw a Film is zeker niet de meest geslaagde film uit deze lichting, maar wel een van de meest ambitieuze. De film volgt een suïcidale jonge vrouw die in gesprek gaat met drie personen die iets te maken hebben met de dood en wederopstanding. Het resultaat is wat cliché – vooral de beelden van het universum liggen voor de hand – maar de mix van genres en stijlen is prijzenswaardig.

Keep an Eye Filmacademie Festival | 3 t/m 9 juli | Nederlandse Filmacademie en Eye Filmmuseum, Amsterdam

De afstudeerfilms zijn in september ook te zien op het Nederlandse Film Festival, en worden in november uitgezonden op NPO3 (18 november: fictie en animatie; 25 november: documentaire).

Vanaf 20 juli publiceert Filmkrant onder de noemer Lichting 2023 een reeks interviews met de interessantste afstuderende makers van andere academies.