IFFR Alledaagse propaganda

Met het programma ‘Alledaagse propaganda’ zet het IFFR de schijnwerper op de vuilnisbak met propaganda waarmee we allemaal dagelijks te maken hebben. Welkom in een wereld waarin ook politici in het duister tasten.

Door Jos van der Burg

Mooie tijden, vroeger, toen propaganda zich nog niet schaamde dat het propaganda was. Joseph Goebbels noemde zijn ministerie gewoon Rijksministerie voor Volksvoorlichting en Propaganda. Dat was helder. Iedereen wist, of kon weten, dat dit ministerie propaganda bedreef. Dat het boodschappen de wereld in joeg met de bedoeling dat ze zich in de hersenpan van mensen nestelden. Niet te veel boodschappen tegelijk, want dat kunnen onze hersenen niet aan, wist Goebbels, de eerste politicus die systematisch nadacht over propaganda. Alleen propaganda die zich beperkt tot een paar punten en deze constant herhaalt, is succesvol, stelde hij vast. En omdat propaganda verspreid moet worden, dacht hij na over de relatie tussen overheid en media: "Je moet de pers zien als een groot toetsenbord waarop de regering kan spelen." Choquerende opvatting? Wie de wereld van overheidspropaganda, pardon: overheidsvoorlichting, een beetje volgt, vindt van niet. Veel opvattingen van Goebbels over propaganda zijn gemeengoed geworden. Dat in onze tijd propaganda geen propaganda meer heet, maar zich verschuilt achter termen als voorlichting en informatie maakt ons leven niet makkelijker. Voortdurend moeten we op onze hoede zijn wie wat waarom zegt. Welk belang heeft iemand bij dit of dat bericht? De hele dag bevinden we ons in een brainwashmachine. Dat we ons er nauwelijks van bewust zijn, illustreert de perfecte werking van de machine. Een vis denkt ook niet na over het water waar hij in zwemt.

Catastrofe
Het is een goede keuze van het festival om het over alledaagse propaganda te hebben en niet over opvallende propagandagevechten. Dat Rusland en het Westen in een propagandaoorlog verkeren, kan niemand ontgaan, maar de sluipende dagelijkse propaganda is onzichtbaarder. Voorbeeld? Op het festival draait Bitter Lake, een documentaire van Adam Curtis, die eerder bewees geïnteresseerd te zijn in de kloof tussen wat politici zeggen en wat ze feitelijk doen. Zo wees hij in de documentaire miniserie The Trap: What Happened to Our Dream of Freedom op de tegenstelling tussen de retoriek van westerse politici over individuele vrijheid en de praktijk van dezelfde politici om deze steeds verder met controlemechanismen in te snoeren. In Bitter Lake gaat het over de pretentie van politici dat ze greep hebben op de werkelijkheid, een ‘goed verhaal’ hebben. Dat hebben ze niet, stelt Curtis. In zijn woorden in het begin van de film: "Degenen die de macht hebben, vertellen ons verhalen die moeten helpen zin te geven aan de complexiteit van de werkelijkheid. Maar die verhalen zijn steeds holler en minder overtuigend." Anders gezegd: politici zijn keizers zonder kleren. Ook zij tasten in het duister. Na dit intro volgt een stortvloed van archiefbeelden van westerse bemoeienis met vooral de Arabische wereld na de Tweede Wereldoorlog. Met als casestudy Afghanistan laat Curtis zien dat dit is uitgelopen op een catastrofe. Decennialang negeerde het Westen de verspreiding in Saoedi-Arabië van het wahabisme, de geloofsrichting waartoe Osama Bin Laden behoorde. In ruil voor olie kneep het Westen de ogen dicht, ook toen dit moslimfundamentalisme zich vanuit Saoedi-Arabië uitbreidde naar onder meer Afghanistan. Zolang de olie maar stroomde, stond men erbij en keek ernaar. Volgens Curtis bewijst dat "de hypocrisie en leegheid van veel van onze ideeën". Zijn conclusie: "De simpele verhalen die politici ons vertellen hebben geen betekenis meer." Bitter Lake gaat kort door de bocht, soms te kort, maar is op zijn minst een prikkelend politiek-historisch filmessay.

Apocalyptisch
Niet terugblikken, maar vooruitkijken naar een situatie die zich hopelijk nooit zal voordoen, dat doet Tom Harper met War Book, de openingsfilm van het festival. De film, die op het moment van schrijven nog niet te zien was, gaat uit van de hypothetische, maar niet onvoorstelbare situatie dat Pakistan een atoombom op India heeft gegooid. In Engeland komen ministers en hoge ambtenaren drie dagen in spoedberaad bij elkaar. Terwijl ze praten, escaleert de situatie. War Book doet een film vermoeden in de traditie van Peter Watkins klassieker The War Game (1965), die de gruwelijke gevolgen van een atoomaanval in beeld brengt. Zulke films krijgen vaak het verwijt dat ze al te graag apocalyptisch willen zijn en geen oog hebben voor conflictbeheersing. Dat zal best, maar je hoeft maar even terug te denken aan de twintigste eeuw om van conflictbeheersing geen hoge pet op te hebben.
War Book is in zekere zin verwant aan Bitter Lake. Ook die toont de kloof tussen het vertrouwen dat politici willen uitstralen ("Gaat u rustig slapen") en hun machteloosheid als het erop aankomt. Voor het scherp in beeld krijgen van die kloof hoeft niet eerst een atoombom te vallen. Kent u een politicus die de economische crisis van 2008 zag aankomen?

Het programma Alledaagse propaganda bestaat uit twintig korte en lange films, een inter­actieve installatie waarmee de bezoeker nieuws in propaganda kan veranderen en een workshop waarin deelnemers een propaganda­film kunnen maken | Ook komt documentaire­maker Adam Curtis een lezing houden over Bitter Lake en het failliet van de westerse politiek.