IFFR: A History of Shadows

Geschiedenis wordt geschreven door de winnaars, meende Winston Churchill. Vaak is dat zo, maar niet op het IFFR. Festivalprogramma A History of Shadows kijkt naar gewone mensen en verliezers in de schaduw van de geschiedenis.

Door Jos van der Burg

De Britse historicus A.J.P. Taylor schreef in 1950 dat de moderne geschiedenis van Europa kan worden samengevat in drie namen: Napoleon, Bismarck en Lenin. Zou het zo simpel zijn? Hebben alleen deze drie leiders, annex tirannen, de moderne wereld bepaald? Deed de rest van de mensheid er niet toe? En als het dan toch over namen gaat: waarom ontbreekt Hitler in het rijtje? Als er één man is geweest die een vernietigend stempel op de twintigste eeuw heeft gedrukt is hij het.
Wie en wat de loop van de geschiedenis bepaalt, is een eeuwig strijdpunt in de geschiedwetenschap. Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw was geschiedenis vooral nationalistische ‘grotemannengeschiedenis’, waarbij onderscheid werd gemaakt tussen goede en duivelse leiders. Zonder ‘vader des vaderlands’ Willem van Oranje geen opstand tegen de Spanjaarden, geen Tachtigjarige Oorlog en dus ook geen onafhankelijke Nederlandse Republiek. Hij was dus een goede grote man. Dat geldt niet voor Lenin, zonder wie er geen bolsjewistische staatsgreep in Rusland zou hebben plaatsgevonden, waardoor het land zeventig jaar communistische dictatuur bespaard zou zijn gebleven. Churchill was weer wel een goede leider, want hij liet Engeland doorvechten tegen nazi-Duitsland, zodat Europa nu niet onder Duitse heerschappij zucht. Enfin, we kunnen lang doorgaan, want de invloed van leiders op de geschiedenis is een ingewikkelde kwestie die nooit zal worden opgelost.
Om het nog ingewikkelder te maken, speelt ook de vraag wat ‘grote mannen’ tot hun al dan niet grote desastreuze daden aanzet. Was de geschiedenis anders gelopen als Cleopatra geen grote neus had gehad, zoals filosoof Blaise Pascal opperde? We zullen het nooit weten, want geschiedenis is geen bètawetenschap: je kunt niet met een experiment de juistheid van een opvatting bewijzen. Het is een op het wegen en interpreteren van feiten gebaseerde, sterk literaire kunst. Kortom, een subjectieve bezigheid.

Geschiedenisfront
In de jaren zestig had iedereen de buik vol van de ‘grotemannengeschiedenis’. Of ze nu bepalend waren geweest voor de geschiedenis of niet, de aandacht verschoof naar de miljoenen naamloze mensen, die in het zwarte gat van de geschiedenis waren verdwenen. Hoe zagen de levens van gewone mensen eruit? Hoe leefden boeren, arbeiders, vrouwen, kinderen? Het leidde tot de opkomst van de sociale geschiedenis. Het leverde prachtige, goed geschreven studies op, die vaak de academische wereld overstegen en soms zelfs bestsellers werden. Een enorme hit was Montaillou (1975) van de Franse historicus Emmanuel Le Roy Ladurie. De microgeschiedenis, die op basis van een uitvoerig inquistierapport inzoomt op het dagelijks leven in een Pyreneeëndorpje in de Middeleeuwen, had een enorme invloed. Zonder Montaillou geen Hoe God verdween uit Jorwerd (1996) van Geert Mak.
In de laatste decennia fragmenteerde de geschiedschrijving en werd het steeds drukker aan het geschiedenisfront. Steeds meer vergeten groepen eisten en eisen hun legitieme plaats op in de geschiedenis. De ontwikkeling verloopt altijd op dezelfde manier: een zich emanciperende groep klaagt de ongelijkheid in het heden aan en gaat op zoek naar de wortels in het verleden. Zoals nu de nazaten van slaven de geschiedenis van de slavernij kritisch onderzocht en beschreven willen zien. Geschiedschrijving is nooit af, omdat de blik op het verleden voortdurend verandert. Wat in de natio­nalistische ‘grotemannengeschiedenis’ heldendaden waren, zijn nu koloniale misdaden.

Stalin
Het IFFR-programma A History of Shadows sluit aan bij de verschuivende blik op het verleden. Het richt zich niet op ‘grote mannen’ en historische heldenverhalen, maar "laat zien welke uiteenlopende vormen cinema gebruikt om het verleden tegen het licht te houden en de positie van de verliezers van de geschiedenis te herzien." Dat klinkt tamelijk vaag, evenals dit: "Alle werken in A History of Shadows — speelfilms, documentaires, essays en een installatie — reflecteren op verschillende manieren op brandende kwesties die ons ook nu bezighouden." Over wat die verschillende manieren en brandende kwesties zijn die ons nu bezighouden, laten de samenstellers, IFFR-programmeur Gerwin Tamsma en de Braziliaanse documentaire­maker/producent Gustavo Beck, zich niet uit.
Curieus is dat The Death of Stalin, een komedie/dramedy over de chaos en verwarring in Stalins entourage kort vóór en na de dood van de tiran, ook vertoond wordt in A History of Shadows. Het programma gaat toch over verliezers in de geschiedenis? Zijn Stalin en zijn entourage verliezers? In de toelichting op de film, die ook de slotfilm van het festival is, heet het plotseling dat A History of Shadows onderzoekt "welke mogelijkheden de cinema heeft om de geschiedenis opnieuw te evalueren en te herschrijven". Dat is dus iets anders dan een programma over de geschiedenis van verliezers. Verwarrend, maar vertrouwd, want het IFFR is altijd beter in het bedenken van thema’s dan in de vertaling ervan in heldere programma’s.

Communistische heilstaat
Laten we naar de films kijken, want daar draait het tenslotte om. Dat er moeilijk een rode draad in het programma is te vinden, is niet erg, want veel films kunnen uitstekend op eigen benen staan. Zoals de twee Finse documentaires Fuck off — Images From Finland en Fuck off 2 — Images From Finland. In beide films komen gewone Finnen aan het woord over hun dagelijkse leven en hun dromen. Samen hebben de films een meerwaarde, omdat de eerste in 1971 is gemaakt en de tweede vorig jaar. Dat levert mooi vergelijkingsmateriaal op. Bij beide films was Jörn Donner betrokken. Dat de romanschrijver, filmproducent en documentairemaker vijftig jaar geleden een linkse activist was, verborg hij niet in 1971, want de film uit dat jaar oogt als een politiek pamflet. Donner, en de andere makers, keren zich met sarcastisch commentaar tegen kapitalisten (‘duivels’) en priesters, die samen het volk onder de duim houden. Finland is in de film een relatief arm land, waaruit veel mensen wegtrekken om elders een beter bestaan op te bouwen. Alleen al in Zweden wonen in 1971 driehonderdduizend Finnen. Onthullend is het banale culturele radicalisme van de filmmakers. Zo leggen zij een acteur het vuur aan de schenen, omdat hij in een gesubsidieerd Shakespearestuk speelt. Kan dat geld niet beter worden besteed aan ’theater voor het volk’? Hetzelfde geldt voor ballet: Is dat wel nodig in Finland, vragen zij aan een balletdocent. Het lijkt erop dat Donner en zijn vrienden in 1971 Finland het liefst in een communistische heilstaat zagen veranderen.
In Fuck off 2 reist de inmiddels 84-jarige Donner weer door Finland, maar nu horen we hem niet meer over armoede. Finse problemen zijn nu het dalende geboortecijfer en de hondenstront op straat in Helsinki. De Finnen trekken ook niet meer naar het buitenland om er te werken, maar om er huizen te kopen, zoals in Tallinn in Estland. De verliezers van de geschiedenis zijn in economische winnaars veranderd. Iets van Donners vroegere politieke activisme flakkert op als hij het Finse vluchtelingenbeleid aanvalt ("we sturen vluchtelingen terug om hen te laten vermoorden"). Zijn grootste irritatie en ergernis is de gelatenheid van de Finnen: "Wie hier grote dromen heeft, eindigt depressief."

Walter Benjamin
Sommige films in A History of Shadows gaan op zoek naar de schaduwen van een gruwelijk verleden. Les Unwanted de Europa (Fabrizio Ferraro) is een dramatische verbeelding van de tragische vlucht van Walter Benjamin in 1940 voor de nazi’s over paadjes in de Pyreneeën van Frankrijk naar Spanje. De vrijwel dialoogloze film volgt de cultuurfilosoof met een vriendin, haar zoon en een gids op hun tocht naar Spanje. Ze vluchten naar Spanje terwijl een paar jaar eerder Spaanse antifascisten op de vlucht voor Franco door de Pyreneeën naar Frankrijk liepen. Het curieuze tweerichtingsverkeer toont de absurditeit van vervolging. Een flashback, waarin Benjamin voordat hij vlucht zijn manuscripten aan filosoof Georges Bataille geeft, bevat de kern van de film. "We hebben net als Lodewijk XVI niet door dat er een revolutie gaande is. We beseffen niet dat we een breekpunt hebben bereikt", zegt Bataille tegen Benjamin. Les Unwanted de Europa trekt een parallel tussen onze tijd en het verleden. De film is een waarschuwing om niet dezelfde fouten te maken. Een oproep voor een menselijk vluchtelingenbeleid. Zodat niemand overkomt wat Benjamin in Spanje overkwam. Uitgeput aangekomen werd hij vastgezet. Dezelfde nacht pleegde hij uit angst voor uitlevering aan de nazi’s zelfmoord.
Over ontmenselijking gaat het ook in het documentaire essay Four Parts of a Folding Screen van de Britten Anthea Kennedy and Ian Wiblin. De film roept met beelden van huizen, straten, pleintjes, interieurs, brieven en documenten een beeld op van een Joodse familie in Berlijn, die door de nazi’s stap voor stap naar de ondergang wordt gedreven. Hun spullen — van een piano tot een aquarium — worden in beslag genomen en geveild. De opbrengst gaat naar de staat, die er misschien de Jodenvervolging mee financiert. Four Parts of a Folding Screen bevat geen beelden van moordpartijen, maar grijpt de kijker naar de keel met het op wetten gebaseerde, bureaucratische sadisme, dat de Joden naar de afgrond duwde. Dat deze Joodse familie op miraculeuze wijze wist te ontkomen, benadrukt slechts het gruwelijke lot van miljoenen anderen.
Tenslotte: ook filmscènes kunnen verliezers zijn van de geschiedenis. Zeker als ze in de montagestudio de eindversie niet halen en op de grond belanden. De Argentijnse filmmaker Leandro Listorti geeft in La película infinita gesneuvelde scènes uit Argentijnse films een nieuw leven door ze aan elkaar te plakken. Hoeveel leuke maar ook gruwelijke verhalen liggen in de schaduw te wachten op een filmcamera?