IDFA-openingsfilms

Het International Documentary Filmfestival Amsterdam opent met de oorlogsbrievenfilm operation homecoming, als hommage aan de film waar 20 jaar geleden het eerste festival mee begon: dear america. Een vergelijking.

Operation Homecoming. Dat was de naam van een serie diplomatieke onderhandelingen die er in 1973 en 1974 toe leidden dat zo’n 600 krijgsgevangen Amerikanen uit Noord-Vietnam naar huis konden terugkeren. operation homecoming is nu ook de naam van de openingsfilm van het 20ste International Documentary Filmfestival Amsterdam. Het festival dat zijn eerste editie begon met een Vietnamfilm: dear america: letters home from vietnam (1987), een tv-film van Bill Couturié. En zo is de cirkel weer rond, want ook operation homecoming: writing the wartime experience van Richard Robbins bestaat uit een montage van brieven, gedichten en andere teksten van Amerikaanse militairen, ditmaal uit Irak en Afghanistan.
Hoewel ook alweer bijna twintig jaar na Vietnam sloeg dear america destijds in als een bom. Hij verscheen zo’n tien jaar na de grote Vietnamfilms als the deer hunter en apocalypse now, en in dezelfde tijd als platoon en full metal jacket en werkte als een appendix bij die films. Het trauma en de horror van de Vietnamoorlog die door de speelfilmmakers voor het eerst aan het grote publiek waren getoond, werden door dear america ondersteund in de woorden van de militairen zelf. De vorm was even simpel, ingenieus als veelbeproefd: een koorzang van stemmen die de brieven voorlazen en daarbij een collage van archiefmateriaal, van homemovies die de militairen zelf gemaakt hadden tot journaalbeelden. Dankzij uitgekiend research was Couturié er bovendien in geslaagd om beeld en geluid te laten corresponderen. In de meeste gevallen zijn de soldaten die je op de beelden ziet degenen wiens brieven worden voorgelezen. Maar de onschuld van hun gezichten contrasteert pijnlijk met hun woorden of andersom: dan kun je je bijna niet voortstellen dat iemand die net op een landmijn is gestapt daarvoor nog tijd had gehad om zijn vriendinnetje gerust te stellen.

Versluieren
Het verschil met de brieven in dear america en de geschriften in operation homecoming is dat die eerste aan een specifiek persoon waren gericht, privé en nooit bedoeld voor een groter gehoor. Dat maakt het luisteren ernaar intiem en ongemakkelijk. Dat maakt waarom de film werkt. Sommige zijn heel eerlijk, andere onthullen door wat ze versluieren.
operation homecoming werd opgezet door de National Endowment for the Arts die soldaten expliciet vroeg teksten op te sturen, om een nieuw hoofdstuk te beginnen in de geschiedenis van de oorlogsliteratuur. Er werden zelfs ervaren (oorlogs)schrijvers naar de oorlogsgebieden gestuurd om de soldaten cursussen creatief schrijven te geven.
Vietnamveteraan Tim O’Brien en zelf schrijver van oorlogsmemoires is er nogal sceptisch over. Je hoeft niet alles op te schrijven om het te verwerken en je hoeft niet alles te verwerken, zegt hij. "Er moet ook nog iets over blijven om te herinneren." Een intrigerende uitspraak. Zou het zo zijn dat je je een verwerkte gebeurtenis niet meer echt herinnert? Zegt O’Brien eigenlijk dat we ons de horror van de oorlog alleen als trauma bewust kunnen blijven? Als dat zo is, en het is helemaal niet zo vergezocht wat hij zegt, dan betekent dat ook iets voor de manier waarop documentaires ons die oorlogen helpen herinneren, voor de manier waarop de directheid of verwerking van beelden met hun toeschouwers communiceren.
De teksten in operation homecoming zijn geschreven met meerdere lezers in het achterhoofd, bekenden en onbekenden. Ze zijn daarom beschouwender, minder direct. Er zijn talking heads aan de film toegevoegd, die reflecteren op de reflectie. Er is zelfs gebruik gemaakt van een geanimeerde sequentie, die dan juist door z’n extreme afstandelijkheid weer heel acuut en authentiek werkt.

Mediaoorlogen
Er is wel iets veranderd in de afgelopen 20 jaar, en dat verklaart ook het verschil in impact dat dear america kon hebben met het geringe effect van operation homecoming. De oorlogen in Irak en Afghanistan zijn moderne mediaoorlogen, waarbij elke gebeurtenis zorgvuldig door camera’s en commentatoren wordt gadegeslagen en becommentarieerd. Wat er in operation homecoming wordt verteld is bekend. Alleen door de kunstgreep van de animaties (een steeds vaker toegepast stijlmiddel in de documentaire, dat zou toch ook te denken moeten geven) wordt het weer nieuw. De herinnering wordt tot leven geroepen.
Dat is ook waar IDFA en de documentaire 20 jaar later staat: op een punt waarop door de overvloed aan directe beelden, het simpelweg documenteren van (onbekend gedachte) situaties niet meer voldoet. Het gaat erom die juist vaak maar al te bekende beelden weer ‘vreemd’ te maken. Op zoek te gaan naar nieuwe vormen, die onze oude mediavermoeide ogen weer wakker schudden.

Dana Linssen

dear america en operation homecoming zijn beide te zien op het International Documentary Filmfestival Amsterdam van 22 november t/m 2 december. Voor meer informatie: idfa.nl