IDFA 2024: Dead Angle – Grenzen

Met het nieuwe programma Dead Angle creëert IDFA een prisma waarmee van allerlei kanten naar een jaarlijks wisselend thema wordt gekeken. Dit jaar: grenzen.

Schengenakkoord, Schmengenakkoord. In korte tijd heeft zowel Duitsland als Frankrijk besloten opnieuw grenscontroles in te voeren. Waarschijnlijk is dat symboolpolitiek, want de infrastructuur van grenscontroles is decennia geleden ontmanteld en kan niet zomaar weer worden ingevoerd. Maar alsnog is het een markante ontwikkeling. Grenzen zijn binnen de groep Schengenlanden jarenlang onzichtbaar geweest, maar dit bewijst dat ze nog lang niet weg zijn.

IDFA presenteert dit jaar de eerste editie van het meerjarige programma Dead Angle, over de dode hoeken in onze perceptie, zoals gezien door de lenzen van documentairemakers. Dit jaar is het thema ‘grenzen’, volgend jaar kiest men een ander thema. Of Dead Angle een te algemene paraplu is of dat het programma door z’n selectie een nieuw perspectief kan geven op wat we denken te weten, gaan we zien.

“Dit programma markeert het begin van een langdurig onderzoek naar dode hoeken, inclusief die van onszelf”, schrijft programmeur Sarah Dawson in een verantwoording op de website van het festival. “We willen belichten wat normaal gesproken in de duisternis blijft of verborgen is. […] In wezen is een grens niet meer dan een pennenstreek op een kaart, maar wel één waar elk aspect van ons sociale, politieke en economische leven omheen is georganiseerd – het leidende principe van de moderne wereldorde. We kunnen grenzen niet zomaar afschaffen; dat zou simplistisch zijn. In plaats daarvan willen we het publiek uitnodigen na te denken over wat grenzen betekenen, voordat we ons laten meeslepen door negatieve, schadelijke retoriek. In een tijd waarin kwesties als migratie, nationale identiteit en klimaatverandering grenzen tot bronnen van veel leed maken, is het belangrijk om deze onderwerpen met meer nuance te bekijken. Zo kunnen we zien dat grenzen niet alleen scheidingslijnen zijn, maar ook plekken waar verschillende werelden elkaar ontmoeten en waar nieuwe mogelijkheden kunnen ontstaan.”

Dat is mooi – negatieve, schadelijke retoriek vermijden en dingen met meer nuance bekijken – maar grenzen zijn natuurlijk allereerst een restant uit een andere tijd, bedoeld om bezit te markeren: tot hier en niet verder. Dit zijn wij, dit zijn jullie. Hekjes om tuintjes.

Zoals de recente ontwikkeling in Duitsland en Frankrijk echter laat zien, denken veel mensen nog steeds op die manier. En, toegegeven, zo lang we weigeren alle tuintjes even vruchtbaar te maken en de mensheid het wij/zij-denken niet kan overstijgen, zullen grenzen een leidend principe blijven.

Geen verrassing dus dat veruit de meeste films in deze selectie zich op de ellende richten die grenzen veroorzaken. Al doen vrijwel alle films dat in een ongebruikelijke stijl of belichten ze een verhaal dat slechts in de marges van geschiedenisboeken te vinden is.

Raadsel
De camera van de Ierse filmmaker Tadhg O’Sullivan reist in The Great Wall langs hoog opgetrokken muren die onzichtbare grenzen dreigend gestalte geven. De voice-over leest fragmenten voor uit Bij de bouw van de Chinese Muur van Franz Kafka. Filosoof Piet Meeuse over Kafka’s verhaal in zijn boek De lachspiegel van Zeno (van Meeuse is trouwens ook De slang die in zijn staart bijt een aanrader): “De gedachtegang die in het eerste deel van de tekst wordt ontwikkeld is opgebouwd uit een serie contrasterende overwegingen, zoals zo vaak bij Kafka: hij voert motieven aan ter rechtvaardiging van deze zo ondoelmatig lijkende bouwmethode [om de muur in afzonderlijke delen op verschillende locaties in het immense rijk door steeds weer andere groepen bouwers te laten construeren], maar tevens ondergraaft en weerlegt hij die. Het resultaat is een volstrekte onzekerheid over het waarom van deze bouwmethode en zelfs, ten slotte, over het waarom van de bouw zelf. […] Zo voert de dialectische methode van de contrasterende overwegingen dus niet tot een oplossing maar tot een raadsel: de bouw van de muur in gedeelten is ondoelmatig maar tevens noodzakelijk.”

The Great Wall biedt een intrigerende manier om over de muren van ‘Fort Europa’ na te denken als een schijnbaar noodzakelijk, maar weinig doelmatig megaproject. Zo concreet als het beton waarmee de muren worden gebouwd, zo symbolisch is het doel en zo vluchtig is het nut. Want er zijn altijd gaten te vinden, wat het nut van het hele project ondergraaft. Je zou deze als een double bill kunnen kijken met Infiltrators van Khaled Jarrar, die vier jaar lang de pogingen van Palestijnen volgt om openingen te vinden in de muur bij het checkpoint Qalandia op de Westelijke Jordaanoever. Hier zie je de gevolgen van een grens voor de mensen wier vrijheid erdoor beperkt wordt.

Koffie
Andere films kijken naar de verwarrende gevolgen van koloniale bezetting. The Battle for Laikipia volgt twee families in Kenia: nazaten van koloniale immigranten (die inmiddels al vier generaties in het gebied wonen) en de nomadische familie van herder Simeon die door alle hekken en prikkeldraad zijn kudde niet meer naar vruchtbare grond kan leiden.

In Black Harvest, het derde deel in de Highlands-trilogie van Robin Anderson en Bob Connolly, vecht een koffieplantagehouder – de zoon van een inheemse vrouw en een witte Australische man – tegen het wantrouwen van de lokale Ganiga-stam, die eigenaar zijn van het land dat hij gebruikt voor zijn plantage. Deze Joe Leahy pacht een nieuw stuk land met de belofte dat ze zullen delen in de winst. Maar een dramatische daling van de koffieprijs zet de samenwerking onder druk en een conflict met een naburige stam zorgt voor dood en verderf.

Ontheemd
Dat grenzen op de eerste plaats in onze hoofden bestaan voordat ze met hekken en beton worden opgetrokken, toont Would You Have Sex with an Arab? van Yolande Zauberman. Met een kleine camera duikt ze het nachtleven van Tel Aviv in, waar ze mensen steeds weer diezelfde vraag stelt.

Een andere film die de betrekkelijkheid van grenzen belicht en ondertussen hun dramatische effecten toont, is het melancholische Jakub van Jana Ševčíková. Door het herhaaldelijk verplaatsen van de grenzen in Midden- en Oost-Europa zijn de Roethenen in de negentiende en twintigste eeuw steeds weer gedwongen van nationaliteit en zelfs van leefgebied te veranderen. De film roept die pijnlijke geschiedenis op door mensen te laten vertellen over een man die ze allemaal kenden, de oude Jakub. Doordat ze zich de man allemaal op een andere manier herinneren, worden die onzekere herinneringen aan één man exemplarisch voor de gammele geschiedenis van een volk. Wie zijn de Roethenen, als ze steeds opnieuw ontheemd raken? Identiteit lijkt zo in een bepaald opzicht baat te hebben bij duidelijke grenzen.

Elke grens is precies zo kunstmatig en fictief als de lijnen die koloniale machten over het Afrikaanse continent trokken. Zo lang het denken in grenzen het redeneren overheerst, heeft een ontheemd volk als de Roethenen grenzen nodig om voor zichzelf een identiteit te creëren. Ook al zijn identiteiten altijd fictieve constructies, zoals te zien is in de clichés die sommige geïnterviewden in Would You Have Sex with an Arab? er over Arabieren op na houden. En blijkt zelfs het idee van een grens als absoluut en ondoordringbaar object wankel, laat The Great Wall zien.