IDFA 2020: Protest

Komen de beste veranderingen van onderop of moeten ze van bovenaf worden opgelegd? Alleen sta je vaak machteloos. Hoe organiseer je onvrede? Op IDFA is te zien hoe belangrijk lokaal bestuur en burgerverzet zijn.

In 1986 sprak Ronald Reagan een van de meest geciteerde zinnen uit zijn presidentschap: “De negen meest angstaanjagende woorden in de Engelse taal zijn: I’m from the government, and I’m here to help.” Hij maakte de grap in een speech waarin hij juist aankondigde om hulp te geven aan boeren. Toch is het de geschiedenis ingegaan als lijfspreuk van Reaganomics-aanhangers die overheidssteun afwijzen en markt boven overheidsvoorzieningen stellen.

Frederick Wiseman laat er geen misverstanden over bestaan: ondanks alle tekortkomingen is de overheid wel van belang. Al meer dan een halve eeuw laat Wiseman zien hoe ons leven is georganiseerd in instituties, vanaf zijn eerste film Titicut Follies (1967), over een gevangenis in Massachusetts, tot aan de kantoren van het gemeentehuis in de nieuwe documentaire City Hall. Hij volgt vierenhalf uur lang de dagelijkse gang van zaken in het gemeentehuis van Boston. De burgemeester praat de blaren op zijn tong. In peptalks doet hij allerlei pogingen stadsbewoners van kleur gelijke kansen te geven. Andere ambtenaren komen bijeen om te praten over toegankelijkheid voor gehandicapten en de jaarlijkse begroting, terwijl vrouwen leren onderhandelen over hun salaris. In andere zweetkamertjes proberen mensen onder hun parkeerboete uit te komen. In deze ruimtes komen alle soorten werelden samen.

Opwekkend
Ook in Mayor van de Emmy Award-winnaar David Osit lopen we mee met een sympathieke burgemeester: Musa Hadid van Ramallah. Hij moet onder extreme omstandigheden schakelen tussen de grote en kleine problemen in zijn stad. Of het nou gaat om de deuren van een school die niet in de sponning passen, of om een traangasaanval van gewapende Israëlische troepen, Hadid is erbij. Ook de nieuwerwetse praktijk van stadsmarketing gaat niet aan Ramallah voorbij. Hij bemoeit zich in droogkomische scènes zelfs met de spatie in de nieuwe stadsslogan ‘We Ramallah’.

Osit maakt bovenal duidelijk dat lokale bestuurders de directe leefomgeving van mensen kunnen verbeteren en zo het verschil kunnen maken. Er spreekt uit beide documentaires een opwekkend vertrouwen in de instituties, zonder er propaganda voor te maken. Problemen kunnen immens lijken als we ze van bovenaf bekijken, maar de antwoorden op sommige maatschappelijke problemen zijn misschien dichterbij dan we denken, op lokaal niveau, zo laten Wiseman en Osit zien.

Nu democratische waarden wereldwijd onder vuur liggen, is een pleidooi voor democratie, hoe impliciet Wiseman en Osit dat ook doen, geen overbodige luxe. We hebben de democratie sinds de Tweede Wereldoorlog als een vanzelfsprekendheid gezien. Niet doorhebbend dat je die waardes moet verdedigen als ze sluipenderwijs eroderen. De democratie is een afspraak. Als die afspraak door een meerderheid niet meer geaccepteerd wordt, verdwijnt de democratie. Zo simpel is het.

Ruimte innemen
In ondemocratische landen kennen ze de gevolgen van die verwaarlozing. Onvrede kan een uitlaatklep vinden via democratische weg, maar in landen waar dat niet kan, zijn de afgelopen jaren steeds meer mensen de straat op gegaan. De demonstranten in Hongkong strijden al sinds juli 2019 tegen de nieuwe uitleveringswet, waardoor de onafhankelijkheid van Hongkong onder vuur ligt. Taking Back the Legislature en Inside the Red Brick Wall, geselecteerd voor de IDFA-hoofdcompetitie, zijn beiden gemaakt door een groep genaamd Hong Kong Documentary Filmmakers. In hun beeldverslagen zitten we midden in de bezetting van twee locaties: de Wetgevende Raad en de hogeschool. Ze claimen een fysieke plek, niet alleen om aandacht te vragen, ook als een symbool voor het recht om vrij te denken. Aan het eind van Taking Back the Legislature is het protest onder dreiging van geweld opgeschort en cirkelt de camera tussen de ravage, met verdwaalde paraplu’s als herinnering aan de chaos en de wanhoop.

Ook Lost Course laat zien dat er valkuilen zijn op weg naar democratie. De bewoners van het Chinese vissersdorp Wukan kwamen in 2011 in verzet tegen de lokale bestuurders, die illegaal gemeenschappelijk land verkochten. Debuterend filmmaker Jill Li volgt zes jaar lang hun strijd, die leidt tot een door de bewoners gekozen nieuwe dorpsraad. Maar al snel volgt de teleurstelling als leden van de dorpsraad worden gearresteerd op verdenking van corruptie. Het instellen van burgerraden, een idee dat je de laatste tijd ook in Nederland steeds vaker hoort, kent ook stevige nadelen.

Vurige gesprekken
In She Had a Dream (Raja Amari) komen de veranderingen vooral vanuit jongeren. De 25-jarige Tunesische Ghofrane Binous is een zwarte vrouw die campagne voert in aanloop naar de landelijke verkiezingen. Ze schreef haar manifest samen met jongeren. De teleurstelling na de mislukte Tunesische revolutie is groot en nu is het tijd voor een nieuwe poging. Binous krijgt niet alleen applaus, want veel mensen die ze spreekt hebben het vertrouwen in de democratie verloren. En toch zijn het juist die vurige gesprekken die het hart vormen van de democratie. Vrijheid van meningsuiting én vrijheid van meningsverschil is de kurk waar de democratie op drijft.

Ook in Nardjes A. (Karim Aïnouz) laat een jonge vrouw zich horen, nu als demonstrant. De Algerijnse Hirak-beweging gaat al sinds 2019 elke vrijdag de straat op tegen corruptie, werkloosheid en plundering van de staatskas door de machthebbers. Deze Revolutie van de Glimlach ziet ze als het “verlaten van de duisternis”. De demonstranten riskeren een traangasaanval maar hoe vaker ze demonstreren, hoe zelfverzekerder ze zich voelen.

De korte film The Rebellion of Memory (Daniel Yépez Brito) bestaat uit videobeelden die betogers uit Ecuador zelf hebben gemaakt. Een aantal van hen vond de dood bij de demonstraties tegen de enorme stijging van de benzineprijzen in 2019. Inheemse gemeenschappen en stedelingen gingen samen de straten op van hoofdstad Quito, en bezetten het regeringsgebouw. Ook hier zorgen tanks en traangasaanvallen voor chaos en onrust. Maar ook voor verbroedering.

Bouwputten
In The Foundation Pit (Andrey Gryazev) uiten mensen hun onvrede niet bij demonstraties maar in YouTube-video’s. Russische burgers storten hun hart uit in scheldkanonnades tegen Poetin. Een invalide man kan zijn flat niet uit omdat er geen geld is voor een lift, een gepensioneerde heeft geen geld voor schoenen. De documentaire opent met een compilatie van ongelukken in doelloos ogende bouwputten overal in Rusland, met water gevuld, waar vele voorbijgangers in zijn gevallen. Het is een treffend symbool voor een land waarvan de fundamenten verrot zijn en mensen kopje onder gaan.

Er zijn hartverscheurende jammerklachten over de “criminelen in de Doema die alles stelen en laten instorten”: huizen vervallen, wegen worden niet gerenoveerd, er is geen water en licht. Hoe moeten we zo leven, vraagt iemand. We moeten ons verenigen, roept een ander.

Organisatie is het sleutelwoord. Je kunt het natuurlijk helemaal alleen doen maar misschien is het slimmer om het leven te zien als een bundeling van krachten. Net als organismen die hun krachten bundelen in ecosystemen en via emergentie, is ook de maatschappij een ordening. Deze documentaires op IDFA over bestuur en verzet eindigen niet zelden in een desillusie maar er is vaak wel iets in beweging gezet. Dat garandeert nog geen verandering of meer inspraak. Maar het laat wel zien dat niets doen voor deze demonstranten geen optie is.