IDFA 2013: Met de rug naar de toekomst

Op glad ijs

  • Datum 21-11-2013
  • Auteur
  • Deel dit artikel

The Unknown Known

Naast de broodnodige terugblikken op een onvoltooid verleden toont het IDFA ook documentaires die een voorschot nemen op wat komen gaat: van de omstreden Winterspelen in Sotsji tot de mogelijke val van de Europese dominostenen, waarbij een ontslagen bankier voorspelt dat Frankrijk het volgende land is dat in de problemen komt.

Door Mariska Graveland

‘Historici zijn profeten die met de rug naar de toekomst staan’, zei de Duitse filosoof Friedrich von Schlegel in 1798. De 2 miljoen leden van de Zuid-Amerikaanse Aymara-stam, door taalkundigen intensief bestudeerd, vatten zo’n uitspraak vast niet op als een belediging; zij hebben als enigen op de wereld een omgekeerd idee van tijd en plaatsen het bekende verleden voor zich en het onbekende achter zich: zij staan altijd met de rug naar de toekomst. Op het IDFA en in de filmtheaters draaien een aantal documentaires van makers die niet alleen terugblikken op wat geweest is, maar ook een voorschot willen nemen op wat komen gaat. Ze begeven zich daarbij uiteraard op glad ijs, want de actualiteit kan hen zomaar inhalen.
Gelukkig heeft dat twee filmmakers niet belet om nu al een documentaire te maken over de komende Winterspelen in februari. Geen schaatsliefhebber kan om Putin’s Games en Poetins Olympische droom heen. Na het bekijken van deze onthullende documentaires zal het een bizar gezicht zijn om Sven Kramer rondjes te zien schaatsen in Poetins in allerijl opgetrokken ijspaleis. Hier zullen geheid een aantal megalomane geesten gaan botsen: de wereld van de topsporters met de naar aanzien hengelende president en de corrupte vastgoedbazen. Ook al hebben de nieuwsmedia de afgelopen tijd al best wat gepubliceerd over het subtropische vakantieoord Sotsji, waar voor een recordbedrag van 50 miljard dollar (!) een wintersportparadijs uit het moeras moest worden gestampt, toch zijn deze twee documentaires onmisbare kost, omdat ze de misstanden en Poetins verborgen motieven op een verbijsterende manier samenvatten.
De duurste Spelen tot nu toe breken alle Olympische records op het gebied van corruptie en megalomanie. In de Russische documentaire Putin’s Games zegt criticaster Garri Kasparov dat de hele Poetinpropaganda rond de Olympiade vooral is bedoeld om de privatisering van de grond van Sotsji te bespoedigen. Vele bewoners moesten gedwongen plaatsmaken voor hotels, skischansen en een grote haven, die vervolgens werden weggevaagd door storm of landverschuivingen. Het verhaal van deze milieuvervuilende Spelen is er vooral een van bedreigingen en een gigantische strijkstok, die ervoor zorgde dat de aanleg van de 45 kilometer lange weg naar het Olympisch dorp zo duur uitpakte dat hij net zo goed met goud of zwarte kaviaar geplaveid had kunnen worden. De Russische regisseur Alexander Gentelev kreeg veel sleutelfiguren te spreken. Van de burgemeester van Sotsji en corrupte aannemers, senatoren en lobbyisten tot de voorzitter van het nationaal Olympisch comité.
Ook de Nederlandse regisseur Hans Pool toog naar Sotsji waar hij soms zelfs met dezelfde mensen sprak als zijn Russische collega: geldbeluste ondernemers, gewetenloze oligarchen, uitgebuite, illegale werknemers, muitende bobsleeërs en gearresteerde activisten. Pool hanteert een veel rustiger filmstijl dan het op urgente toon sprekende Putin’s Games; pas aan het eind van Pools documentaire wordt de tol die mensen moesten betalen voor de bouw van de prestigieuze, maar in het moeras wegzakkende skischansen en ijshallen pas in volle omvang duidelijk. Op het IDFA wordt ook The Sochi Project tentoongesteld, een slow journalism-project met longreads, fotoseries en televisiereportages op een multimediale website, gemaakt door Arnold van Bruggen en Rob Hornstra, die in het nieuws kwam omdat hij geen nieuw persvisum kreeg van Rusland.

Master of the Universe

Hete hangijzers
Terwijl in Sotsji Ruslands nieuwe tijdperk van graaikapitalisme tot een hoogtepunt komt, vallen de westerse bankiers definitief van hun voetstuk in Master of the Universe, en verkruimelt tegelijkertijd de machtspositie van opperkapitalist Amerika, zoals te zien is in The Unknown Known, dat bestaat uit één lang interview met een opvallend openhartige Donald Rumsfeld. Het zijn twee klassieke terugblik-documentaires waarin een sleutelfiguur zijn daden verantwoordt nadat het stof is neergedaald, maar beide interviews zijn ook nog zeker actueel.
Zonder hete hangijzers uit de weg te gaan interviewt Errol Morris in The Unknown Known voormalig minister van Defensie Donald Rumsfeld over zijn politieke carrière, van zijn eerste stappen als senator in de vroege jaren zestig en als de ‘silent architect’ onder president Ford, tot zijn voorbereidingen van de invasie van Irak in 2003. Uitgangspunt zijn de miljoenen memo’s die Rumsfeld achterliet en waar hij nu vrijelijk uit citeert, zoals een boze memo aan Condoleezza Rice. Ook spreekt hij zich uit over Guantánamo Bay, Abu Ghraib en de vermeende massawapens van Saddam Hoessein. De titel van de documentaire is ontleend aan Rumsfelds vaak aangehaalde aforisme: ‘There are known knowns, there are known unknowns, there are unknown unknowns, but there are also unknown knowns: things that you think you know but that it turns out you did not.’ Morris heeft speciale aandacht voor de taalacrobaat Rumsfeld. Niet zelden gaf Rumsfeld de opdracht om in het woordenboek de exacte definitie op te zoeken van woorden als scapegoat, guerilla war en unconventional war. Uit zijn koker komt ook de zinsnede: ‘The absence of evidence is not the evidence of absence.’
Rumsfelds openheid doet Morris uiteindelijk verbaasd uitroepen: "Why are you doing this? Why are you talking to me?" Wie Rumsfelds theorie van ‘The Unknown Knowns’ onderschrijft, erkent dat een mens tot nieuwe inzichten kan komen. In het geval van Rumsfeld zijn dat inzichten die ministers van Defensie in hun oren moeten knopen als ze in de toekomst weer een gevechtsmissie op touw zetten.

Poetins Olympische droom

Cocon
Uit Master of the Universe blijkt echter dat in het verleden vergaarde inzichten geen garantie bieden voor de toekomst. De ontslagen Duitse investment banker Rainer Voss vertelt in een intrigerend mea culpa over de cocon waar hij jarenlang in werkte. Hij waande zich in zijn hoogtijdagen een master of the universe die met één druk op de knop de geschiedenis aan de andere kant van de wereld kon veranderen. Nu, enkele jaren na het knappen van de zeepbel, voorspelt hij dat er nooit iets zal veranderen in de bancaire wereld, omdat niemand in de financiële sector ooit de eerste stap zal zetten naar een alternatief, naar een beleid met een langere adem dan de 22 seconden die een aandeel tegenwoordig gemiddeld in bezit is. Geen bankier trekt ooit lessen uit het verleden, omdat ze werken in een gesloten systeem dat de extreem loyale werknemers alleen maar verder van de werkelijkheid laat afdrijven. Ze hebben hun privéleven moeten opgeven, maken vaak een two-nighter (twee nachten doorwerken) en zijn vooral bezig met het aftroeven van collega’s. De buitenwereld doet er niet meer toe: als er miljoenen van eigenaar verwisselen denkt een bankier doorgaans niet aan het effect van de deal op andere mensen, aldus Voss.
Terwijl hij door een onttakelde verdieping van een bank in Frankfurt loopt die na een fusie al zes jaar leegstaat, kijkt de gewezen bankier ook vooruit naar het lot van de Europese Unie. Na Griekenland, Italië, Spanje en Portugal zal Frankrijk het volgende land zijn dat in grote financiële problemen komt, voorspelt Voss, en dan is het ‘game over’.
Pandora’s Promise doet op zijn beurt een duit in het zakje van een andere actuele discussie: het verhitte klimaat- en energiedebat. In de retorische documentaire houden milieuactivisten een onverwacht pleidooi voor kernenergie en ontvouwen ze hun visie op de toekomst. Documentairemakers kijken niet graag in een glazen bol maar staan liever met hun voeten in het bluswater of vertellen een verhaal dat ten onrechte onderbelicht is gebleven. Toch winnen voorgenoemde films aan urgentie door onderwerpen aan te snijden waar de kranten op dit moment vol van staan, zonder de vorm van een nieuwsreportage aan te nemen. Die reportages zijn er al genoeg, en de altijd hongerige nieuwsconsument is er bij gebaat als ook documentairemakers zich met een eigen beeldtaal en aanpak in het journalistieke strijdgewoel rond het laatste nieuws durven te begeven.

Alle genoemde documentaires draaien op het IDFA, behalve Poetins Olympische droom, die vanaf 12 december in de filmtheaters draait.