Hologram for the King

A Hologram for the King, naar het boek van Dave Eggers, is een kritische beschouwing over de gevolgen van de digi­tale revolutie. Die stelde ons in staat met ons hoofd ergens anders te zijn dan waar ons lichaam zich bevindt, zegt wetenschapsjournalist Bennie Mols.

Door Bennie Mols

"Everybody wants to be somewhere else", zegt de Saoedische arts Zahra Hakem tegen de Amerikaanse zakenman Alan Clay (Tom Hanks). Samen staan ze voor een schilderij van een berglandschap in een buitenhuis aan zee. Wanneer ze langs de Edvard Munch-achtige penseelstreken naar buiten kijken, zien ze de brandende zon op de klotsende golven weerkaatsen. Achter hun ruggen ligt de woestijn.
Clay is in Saoedi-Arabië om een holografisch teleconferentiesysteem te presenteren aan de koning van het land. De technologie maakt het mogelijk om zakenpartners van waar ook ter wereld in drie dimensies virtueel tevoorschijn te toveren voor het oog van de koning, bewegend en al. Handig om te onderhandelen zonder daarvoor te hoeven reizen. Uiteindelijk koopt de Saoedische koning het systeem niet van Clay en zijn Amerikaanse IT-bedrijf, maar van de Chinezen. Die blijken hetzelfde product te hebben ontwikkeld, maar het goedkoper aan te bieden.
Tom Tykwers film A Hologram for the King, gebaseerd op het gelijknamige boek van de Amerikaanse schrijver Dave Eggers, is een portret van de existentiële crisis van een zakenman dat uitmondt in een klassiek liefdesverhaal, en tegelijkertijd een kritische beschouwing van de gevolgen van de globalisering en de digitale revolutie. Het hologram-voor-de-koning is de metafoor voor de spanning tussen de fysieke en de virtuele wereld, een bijwerking van de digitale revolutie.
De digitale revolutie heeft ons meer dan ooit tevoren in staat gesteld met ons hoofd ergens anders te zijn dan waar ons lichaam zich bevindt. Zakenman Alan Clay zit fysiek in het Midden-Oosten, maar mailt voortdurend met zijn dochter in de VS. Alhoewel de technologie het makkelijker dan ooit maakt om mensen virtueel bij elkaar te brengen, worden de culturele verschillen tussen de Amerikaanse IT-specialisten en hun Saoedische zakenpartners er geen millimeter kleiner door. Ondanks alle beloften komt de koning dagenlang niet opdagen voor een presentatie van het holografische teleconferentiesysteem.
Het nieuwste computersnufje mag dan met een druk op de knop zakenpartners virtueel bij elkaar brengen om te onderhandelen over de bouw van een compleet nieuwe miljoenenstad in de woestijn, de arbeiders die de stad moeten bouwen, doen dat met hun eigen bloed, zweet en tranen, niet met een druk op de knop. Waar de IT’ers in de film van alle luxe zijn voorzien, leven de arbeiders onder middeleeuwse omstandigheden als ratten bij elkaar. Maar hologrammen bouwen geen steden.

Bankbiljetten
Hologrammen appelleren aan de menselijke droom om een fysiek object op een andere plek virtueel tevoorschijn te toveren. Het was de Brits-Hongaarse natuurkundige Dennis Gabor die het principe van het hologram in 1948 uitvond en er in 1971 zelfs de Nobelprijs voor de Natuurkunde voor ontving. Makers van films van Star Wars tot Avatar en van Back To the Future tot Her hebben zich decennialang door deze illusie van licht laten inspireren. Zelf schreef Gabor in 1963 in zijn boek Inventing the Future: "The future cannot be predicted, but futures can be invented."
De toekomst die Gabor uitvond, vinden we in zijn eenvoudigste vorm in hologrammen op onze bankbiljetten en op sommige plastic pasjes, bedoeld om namaken moeilijker te maken. Kijk onder een bepaalde hoek naar het hologram en je ziet uit een tweedimensionale afdruk een driedimensionaal beeld tevoorschijn komen. Spannender zijn de hologrammen die laserlicht gebruiken om de illusie van een driedimensionaal voorwerp te creëren. Nog een stap verder is een hologram dat live meebeweegt met het originele voorwerp. Alleen is dat nog steeds sciencefiction.
Het dichtst bij die droom komt een systeem dat Microsoft Research in maart 2016 introduceerde en ‘holo­portatie’ heet: stel, jij en je geliefde bevinden zich op twee verschillende locaties. Allebei draag je een 3D-bril en allebei word je omgeven door 3D-camera’s die je bewegingen registreren. Je geliefde kan dan via zijn of haar 3D-bril een hologram van jou in zijn/haar eigen kamer zien. En jij kunt je geliefde als een hologram in jouw bril zien. Leuk, maar bij een echt hologram zou je geen 3D-brillen nodig hebben, precies zoals in A Hologram for the King. Wanneer de Saoedische koning eindelijk komt opdagen voor Alan Clays presentatie, kan hij zonder 3D-bril de bewegende hologrammen zien.

Cyste
Is het hologram op zichzelf al een hallucinerende ervaring die voortkwam uit de experimentele natuurkunde, de theoretische natuurkunde maakt het nog gekker. De Nederlandse Nobelprijswinnaar voor de Natuurkunde Gerard ’t Hooft staat aan de wieg van het holografisch principe. Volgens dit principe leven wij in een heelal dat zelf een holografische projectie is. Dat betekent dat wat wij ervaren als een driedimensionaal universum net zo goed beschreven kan worden door het tweedimensionale oppervlak van dat driedimensionale universum. Het is alsof we eigenlijk op het tweedimensionale boloppervlak wonen, maar dat toch ervaren alsof we in de ruimte van de driedimensionale bol wonen.
De theorie van ’t Hooft komt niet zomaar uit de lucht vallen, maar is een van de mogelijke interpretaties van merkwaardige kwantummechanische effecten van zwarte gaten in het heelal. Hoewel natuurkundigen nog geen bewijs hebben voor de theorie, levert het idee van een heelal dat zelf een hologram is genoeg stof voor een sciencefictionfilm. Het holografische principe houdt ook in dat niet materie en energie centraal staan in de beschrijving van ons heelal, maar informatie. Geen bloed, zweet en tranen, maar bits en bytes.
In A Hologram for the King culmineert de spanning tussen de virtuele en de fysieke wereld in een cyste die Alan Clay op zijn rug ontdekt. Dat hij zich de laatste tijd zorgen maakt over zijn scheiding, over zijn dochter wier collegegeld hij niet kan betalen en over zijn carrière, wijt hij ineens aan de cyste. Wanneer de spanning hem te veel wordt, neemt hij een keukenmes en snijdt het gezwel open. Als dat geen oplossing biedt, gaat hij naar een ziekenhuis. Daar is het dat hij verliefd wordt op Zahra Hakem, de arts die hem van zijn cyste verlost. Als er één kracht is die Alan Clay het verschil tussen de fysieke en de virtuele wereld doet beseffen en zijn zorgen doet verdampen, dan is het die van de liefde. In die zin zijn wij allemaal Alan Clays, of het universum nou een hologram is of niet.

Bennie Mols is wetenschapsjournalist en auteur van o.a. Turings Tango.