Het spoor van DocLab

IDFA’s vermaarde DocLab voor interactieve documentaires bestaat tien jaar. Van mobiele telefoons en antwoordapparaten tot DNA en geuren, voor documentairemakers zijn onze datasporen voer voor verhalen.

Door Ronald Rovers

Wat er door de digitalisering ook veranderde sinds IDFA’s inmiddels vermaarde DocLab voor interactieve documentaires in 2007 z’n eerste editie beleefde, de documentairemaker als auteur is niet verdwenen.
Opgericht vóór de verkoop van de iPhone begon, net na de lancering van Facebook en de overname van YouTube door Google, groeide DocLab op terwijl de beschikbaarheid van digitale camera’s explosief toenam. De dekking is in sommige landen zelfs meer dan honderd procent, schrijft William Uricchio in de Interactive Documentary Canon die IDFA voor de tiende verjaardag van DocLab samenstelde. Volgens de MIT-mediawetenschapper zal ook het ‘internet of things’, dat niet alleen telefoons en tablets met elkaar verbindt maar alles waar een processor in zit, datasporen nalaten waar documentairemakers verhalen mee kunnen maken. Net als iedereen met een mobiele telefoon datasporen nalaat. Of met een biologisch lichaam, in de vorm van DNA. Toch blijft het de maker die regisseert, cureert en programmeert.
"Neem de Somebody-app uit 2014 van kunstenares Miranda July", zegt DocLab-oprichter/curator Caspar Sonnen. "Een van de mooiste apps van de afgelopen tien jaar. Een messaging-app die het bericht dat je iemand stuurt, aflevert bij een derde die fysiek bij de ontvanger in de buurt is en jouw bericht zal voordragen. Geen traditionele storytelling en er is veel ruis en chaos die July niet kan beheersen, maar ze bepaalt wel de regels van de ontmoetingen en ze levert een commentaar op de ontmenselijking van communicatie."

Bendeoorlogen
Wat interactief is aan de webdocumentaires, games, apps, virtual reality-ervaringen, live performances en installaties die onder de vlag van DocLab gepresenteerd worden, ligt open. In de ondertitel van de Interactive Documentary Canon is daarom bewust gekozen voor ‘celebrating ten years of undefined non-fiction storytelling and art’. Toch raakt die vraag aan het wezen van DocLab. Want waarin onderscheiden de films zich van wat IDFA altijd al deed, namelijk verhalen over de werkelijkheid presenteren, the creative treatment of actuality, zoals John Grierson de documentaire ooit definieerde?
Interactie kan minimaal maar van grote betekenis zijn, zegt Sonnen. Alma — A Tale of Violence, een klassieker in het genre van de interactieve documentaire, laat dat mooi zien. "Het is een app voor de tablet die begint als een reguliere film. Alma, een jonge vrouw die opgroeide binnen een van de gewelddadigste bendes van Guatemala, vertelt recht in de camera kijkend hoe ze zich aansloot bij de bende, haar eerste moord pleegde en hoe ze zich uiteindelijk los worstelde. Als kijker kun je kiezen of je haar in de ogen blijft kijken, of dat je wegkijkt door met je vinger het beeld opzij te schuiven. Wat je dan ziet zijn de hoofdrolspelers en locaties uit haar verhaal, genadeloos gedocumenteerd door een fotojournalist. Wegkijken is dus geen optie. En ook al is de interactie beperkt, elke keuze is persoonlijk: wegkijken of niets doen, verveling of sensatiezucht — het zijn emoties waar een interactief verhaal je bewust van maakt. Een goed interactief verhaal maakt de kijker medeplichtig en zegt altijd iets over jou als kijker."

Asbak
Talloze projecten werden sinds de oprichting door DocLab gepresenteerd en gefinancierd. Sonnen kreeg vorig jaar de jaarlijkse EDN Award van het European Documentary Network ‘for creating a large number of eye-opening moments for many in the documentary sector’.
Wat is er veranderd sinds datakunstwerk We Feel Fine de emoties van blogs in kaart bracht tijdens de eerste editie in 2007 en sinds het pionierproject Gaza Sderot in 2008 tussen 26 oktober en 23 december elke dag twee video’s online zette over het dagelijks leven in Gaza en Sderot, een Palestijnse en een Israëlische stad die slechts drie kilometer van elkaar verwijderd zijn? Of sinds de interactieve Bear 71 de World Press Photo Multimedia Award won? Is video passé en wordt de komende tien jaar alles virtual reality?
VR biedt zeker mogelijkheden voor documentairemakers, zegt Sonnen. Reden dat DocLab deelneemt aan VRbase, de begin oktober gelanceerde ‘virtual reality-hub’ op het terrein van de voormalige marinebasis in Amsterdam. "Documentairemakers hebben bij elke nieuwe relevante technologie een grote rol gespeeld, want het eerste wat je doet is de camera op de wereld om je heen richten. Documentaire-filmmakers en -kunstenaars zijn vrijer, minder verankerd in een economisch model dan de fictiefilm en de gamesindustrie. Ze staan meer open voor experimenten met de werkelijkheid en dus ook met de onzekere werkelijkheid van nieuwe technologie."
Hij is zich ervan bewust dat VR gehypet wordt. "De browser was lange tijd een fantastische vrije speeltuin voor makers omdat niemand wist hoe je er geld mee kon verdienen. Bij VR merk je dat er meteen veel geld achter zit en dat het door de industrie flink gepusht wordt. Dat is misschien de grootste verandering in vergelijking met tien jaar geleden. Mensen die we gevraagd hebben voor het samenstellen van de Interactive Documentary Canon hebben we ook gevraagd om van nieuwe technologieën aan te geven of ze die hype of potential vinden voor documentairemakers. VR bleek gezien te worden als de grootste hype van dit moment. Tegelijk noemt bijna de helft het als een van de interessantste nieuwe media."
Dat het niet alleen maar hype is, laat DocLab deze editie zien met acteur/regisseur/found footage-fanaat Bert Hana die daar in 2013 #Alleman presenteerde, een hommage aan Haanstra’s illustere documentaire door middel van Google Streetview. Hana bleek al tien jaar lang antwoordapparaten op Marktplaats op te kopen en had volgens Sonnen "een goudmijn aan documentaire-audio" in handen door alle berichten die nog op de bandjes stonden. DocLab en VRbase brachten Hana samen met VR-pioniers Purple Pill en Zesbaans. Het resultaat is I Am Not Home Video, een installatie waarin de kijker door Hana wordt meegenomen op een virtuele reis naar de jaren voordat DocLab ontstond: de tijd waarin we met een vaste telefoon belden, een volle asbak op tafel hadden staan en elkaars antwoordapparaten vulden met de meest intieme verhalen.

DocLab presenteert tijdens IDFA zo’n 30 nieuwe interactieve documentaires, instal­la­ties en audiowandelingen, gebruikmakend van kunst­matige intelligentie, 3D scanning soft­ware en biometrische data zoals DNA en geur | toegang gratis, zie doclab.org