Het nieuwe eten

Crimineel in de supermarkt

Datum 30-03-2016
Auteur
Deel dit artikel

That Sugar Film

Ben je als consument verantwoordelijk voor misstanden aan de andere kant van de wereld? Drie documentaires onderzoeken het nieuwe eten: Tony reconstrueert de ‘slaafvrije’ reep Tony’s Chocolonely, Tomorrow draagt oplossingen aan voor de dreigende voedseltekorten en That Sugar Film klaagt de suikerindustrie aan.

Door Mariska Graveland

Als je met je boodschappenkarretje door de winkel rijdt, ben je niet alleen in je basisbehoeftes aan het voorzien, maar navigeer je ook kriskras langs de wereldproblemen: in het schap met chocolade wordt je geconfronteerd met slavernij, bij de vruchtensappen doemt de obesitasepidemie onder kinderen op, bij de ontbijtgranen besef je dat de biodiversiteit aan het afnemen is. De keuze is tegenwoordig aan de consument: wil je slavernij blijven financieren of niet? Door passief chocola te eten doen we daar volgens tv-maker Teun van de Keuken toch echt aan mee. "Je bent hier verantwoordelijk voor wat daar gebeurt", zegt hij in de documentaire Tony die over zijn chocoladereep Tony’s Chocolonely is gemaakt.
Want dit is de redenering: de koper bepaalt of de misstanden blijven bestaan of niet, omdat de markt zich aan de consument zal aanpassen. De koper is daardoor medeschuldig aan wantoestanden. Maar de consument wordt zo een complex aangepraat, schrijft Wouter Mensink in zijn boek Kun je een betere wereld kopen? Teun van de Keuken probeerde zelfs om veroordeeld te worden voor het eten van chocola. Hij belde op een dag de politie met de mededeling: "Ik vroeg me af of ik me zou moeten aangeven. Ik financier eigenlijk de kindslavernij." De rechtszaak is uiteindelijk niet-ontvankelijk verklaard. In 2007 bleek ook zijn eigen chocoladereep niet honderd procent slaafvrij. Bij zijn bezoek aan de ‘fair trade’ cacaoboer Kuapa Kokoo in Ghana bleek tot zijn schrik dat er flink wat mis was op de plantage. Die ontdekking staat overigens wel eerlijk aan de binnenkant van de chocoladewikkels en komt ook uitgebreid aan bod in de documentaire. Wie goed wil doen, stuit vaak ergens in de keten op misstanden die buiten zijn macht liggen.
Van de Keuken vindt de reep inmiddels te veel een commercieel product met ‘een goed verhaal’ geworden. "Als ik denk hoe weinig er teweeg is gebracht, betreur ik het dat mijn naam op de reep staat", zegt hij in de documentaire. "Tony’s is opgericht om de slavernij in de chocolade-industrie uit te bannen. Maar daar komt niets van terecht. Er is nu meer slavernij dan toen wij er tien jaar geleden mee begonnen. Als Tony’s niet had bestaan had dat helemaal niets uitgemaakt."
De commerciëler ingestelde nieuwe directeur van Tony’s is van mening dat bij chocolademultinationals echt geen criminelen werken, het is eerder een systemisch probleem. Klaus Werner-Lobo, auteur van het Zwartboek wereldmerken, draagt een oplossing aan: de consument moet zich verenigen en organisaties oprichten. Zodat je er niet alleen voor komt te staan als je aangewakkerde kooplust weer eens de kop opsteekt. Ook hier word je geacht actie te ondernemen.

Schaars
Maar hoe moeilijk het is om het juiste te doen, blijkt wel weer uit de aftiteling van Tomorrow, een Franse documentaire die allerlei (westerse) oplossingen aandraagt voor de grote wereldproblemen. Helemaal onder aan de aftiteling staat dat de filmproducent 4622 bomen heeft geplant als onderdeel van het Kuapa Kokoo-project in Ghana, dezelfde fair trade co-operatie waar het team van Tony’s eerder wantoestanden aantrof. De filmproducent dacht dat hij iets goeds deed maar je kan een fair trade-keurmerk niet altijd vertrouwen, zo ontdekte het Tony’s-team al.
Dat doet verder niets af aan de oprechte poging van Tomorrow om goede ideeën te inventariseren die naderende rampen moeten keren: water, voedsel en fossiele brandstoffen zullen alsmaar schaarser worden. Een aantal bevriende filmmakers heeft zich verenigd om wereldwijd te kijken welke ideeën hierover al in de praktijk zijn gebracht. Ze gaan langs bij agri-ecologische bedrijven, grow your own food-initiatieven in bouwvallig Detroit en permacultuur in Frankrijk. Ook in Tomorrow wordt de bal bij de consumenten gelegd: wij kunnen een nieuw economisch ecosysteem stimuleren door niets te kopen van de multinationals, is het advies dat we meekrijgen.

Manisch
Waarschijnlijk is de consument eerder een speelbal van de markt dan een soeverein individu dat vanzelf de juiste keuzes maakt. Dat laat ook That Sugar Film zien. In deze Australische documentaire krijgt de suikerindustrie ervan langs. De documentairemaker eet als experiment drie weken lang veertig theelepels suiker per dag (het gemiddelde in Australië) door zogenaamd gezond voedsel te eten zoals vruchtenyoghurt, ontbijtgranen en smoothies. Veel mensen denken dat ze een goede keuze maken door dit soort bewerkt voedsel te eten, maar na drie weken is de maker 3½ kilo aangekomen en heeft hij al leververvetting. Hij heeft stemmingswisselingen, is manisch maar niet gelukkig. Dat komt door wat de fabrikanten van zoetigheden het bliss point noemen: de ‘perfecte zoetbeleving’, die ze als hun heilige graal beschouwen. Maar de beloning is maar van korte duur.
In That Sugar Film wordt duidelijk gesteld dat de voedselgiganten vinden dat consumenten zelf verantwoordelijk zijn voor hun keuzes. Je bent al snel lui of gulzig als je dik bent, en een mislukkeling als je ergens aan verslaafd bent. Maar misschien komt het wel door de bedrijven dat we te dik worden, oppert de documentairemaker. De pas ingevoerde sugar tax in Engeland bewijst dat de schuld inmiddels niet alleen bij de consument wordt gelegd maar dat de oplossingen toch echt ook van hogerhand moet komen, hoe moeilijk dat voor liberalen ook te verteren is: overheden, collectieven en bedrijven zelf moeten zorgen dat bepaalde producten niet gestimuleerd maar geboycot worden, zodat het kopen van een ontbijtje ons niet meer in gewetensnood brengt.

Filmkrant.Live verzorgt in april een Q&A bij Tony
EYE | Amsterdam
13 april