Tentoonstelling Seelenlandschaften

Deze week werd in het Keulse museum Wallraf de tentoonstelling Seelenlandschaften geopend, waarin een voor het eerst in Europa vertoonde video-installatie van Werner Herzog hand in hand gaat met zijn inspiratie: de etsen uit de gouden eeuw van de Nederlandse kunstenaar Hercules Segers.

“Alsof twee kunstenaars vierhonderd jaar overstijgen en elkaar de hand reiken.” Dat was de beeldspraak waarmee Wallraf-directeur en kunsthistoricus Marcus Dekiert de tentoonstelling Seelenlandschaften (‘Zielenlandschappen’) opende. Het sneed hout: in de kelder van Wallraf is Werner Herzogs video-installatie Hear Say of the Soul volledig omgeven door werk van Hercules Segers, een relatief onderbelichte Nederlandse kunstenaar uit de gouden eeuw.

Herzog, die niet bij de Europese opening van zijn installatie kon zijn in verband met opnames in Bolivia voor zijn nieuwe film Salt and Fire, beschrijft in de tentoonstellingscatalogus hoe hij voor het eerst met Segers in aanraking kwam toen hij in een vliegtuig zat. Zijn buurman bladerde door een tijdschrift waarin een paar van Segers’ extreem gedetailleerde etsen voorbij kwamen. Herzog keek met een schuin oog mee en was direct onder de indruk. Nu zet hij Segers naast Matthias Grünewald, Hieronymus Bosch en Pieter Bruegel als hij de kunstenaars opsomt die hem het meest inspireren.

Herzogs aanzien voor Segers is duidelijk merkbaar in Hear Say of the Soul. In achttien minuten wijst hij museumbezoekers op de intrinsieke details van Segers’ landschapsetsen door ze extreem ingezoomd en bewegend op drie muren en vijf schermen te projecteren. Het resultaat is hypnotiserend: het lijkt alsof de etsen in elkaar overvloeien, zodat een dialoog tussen de verschillende landschappen ontstaat.

Segers’ werk is, gezien het detail, op een extreem klein formaat gemaakt. Met dichtgeknepen ogen kijken bezoekers naar de kleine etsen, keurig ingelijst op muren die zich om de ruimte van de video-installatie heen kronkelen. Uitvergroot naar de etsen kijken is een extreem andere ervaring. Dan lijkt het zelfs alsof er landschappen in de landschappen verwerkt zitten. De video-installatie van Herzog dient dan ook als een uitstekend referentiekader voor het werk van Segers: een vergrootglas op de kunst van een Hollandse meester.

En van de ene Hollandse meester gaat Herzog over naar de andere. De Nederlandse cellist Ernst Reijseger verzorgt de muzikale begeleiding in Hear Say of the Soul. Zijn indringende, expressieve compositie zuigt de kijker nog sterker de wereld van Segers in. Als op de helft van Hear Say of the Soul Reijsegers cello de voorgrond neemt en daardoor langzaam de etsen van Segers verdrukt, bereikt deze video-installatie een Herzogiaanse cyclus: er zit beeld in de muziek en muziek in het beeld.

Deze benadering van Segers’ landschappen roept direct associaties op met Herzogs filmische werk. Verbanden met Aguirre, der Zorn Gottes, waarin al in het openingsshot honderden nietige mensen de extreme omstandigheden van een regenwoud moeten trotseren, en Fata Morgana, waarin de Sahara dient als een surreëel canvas waarop de oorsprongsmythe van de Maya’s geprojecteerd wordt, zijn gemakkelijk te leggen. Seelenlandschaft is dan ook precies wat Dekiert omschrijft: het product van een kunstenaar die tijd en ruimte overstijgt om de hand te schudden met zijn inspiratiebron.

Bovendien wordt niet alleen de hand tussen twee kunstenaars geschud, maar ook die tussen twee kunstvormen. Segers, romanticus avant la lettre (onbegrepen, beschonken en vol misère), mag zich nu schikken in het Herzogiaanse canon van personages die een excentriekere, diepere en geestverruimendere kijk hebben op de relatie tussen mens en natuur, terwijl Herzog zich nu in een museale context mag scharen naast zijn inspiratiebronnen. Seelenlandschaft is daardoor een indrukwekkend product van oprechte inspiratie te noemen. En dat allemaal door een tijdschrift van een buurman in een krappe vliegtuigstoel.

‘Seelenlandschaften’ | 14 april t/m 12 juni 2015 | Museum Wallraf, Keulen