FilmSlot: filmmuziek als filmkritiek

Ter gelegenheid van het afgelopen Filmfestival Gent componeerde filmjournalist Kevin Toma een nieuwe soundtrack bij Frank Borzages stille filmklassieker 7th Heaven (1927): "De manier waarop ik de film analyseer heeft veel te maken met mijn werk als criticus."

Door Dana Linssen

Voor Kevin Toma is muziek maken bij stille films meer dan alleen maar een begeleiding verzinnen: "De laatste jaren heb ik me toegelegd op het elektronisch componeren van een nieuwe soundtrack die ik dan live met pianobegeleiding aanvul." In het dagelijks leven is Toma (1974) filmrecensent voor de Volkskrant, "maar de muziek is even belangrijk. Voor mij heeft de manier waarop ik een film analyseer voor een soundtrack veel te maken met mijn werk als criticus. Wat ik doe is eigenlijk filmkritiek of filmanalyse via muziek."
Afgelopen Filmfestival Gent trad hij op met een nieuwe score bij Frank Borzages stille filmklassieker 7th Heaven (1927) waarin een straatveger een weesmeisje uit handen van de politie redt. Toma: "De film speelt zich in Parijs af aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Toen ik hem de eerste keer zag schrok ik. Zoveel grote emoties. Het meisje wordt mishandeld door haar zus, dan worden ze verliefd, dan breekt de oorlog uit. Dat zijn grote bewegingen. Met muziek erbij wordt het al snel te sentimenteel of bombastisch, terwijl het mijn taak is het juiste emotionele effect te sorteren. De film is romantisch en zelfs zinnelijk en erotisch. De grote vraag is dan: ‘hoe hou ik het klein en tegelijkertijd warm?’"
"De film is verrassend modern. Aan het begin is zij een geslagen kind, aan het einde een volwassen vrouw. Hij gaat over haar bewustwording. Bovendien zijn de beide hoofdpersonen gelijkwaardig in de liefde. Het hele scala aan emoties, liefde, dood en vergankelijkheid, dat zit er allemaal in. Dat moet je als componist allemaal op een geloofwaardige manier brengen, want voor je het weet maak je het kapot."

Oorlogstrom
We kijken in zijn werkkamer samen naar de tweede akte, waarin Diane (Janet Gaynor) en Chico (Charles Farell) elkaar hun wederzijdse liefde bekennen, terwijl in de straten van Parijs de mobilisatie is begonnen. Wat opvalt is dat de muziek gelaagd is. Terwijl de personages nog opgaan in elkaars liefde, kondigen trommels en blazers in de muziek al het begin van de Eerste Wereldoorlog aan. "Het is elke keer weer zoeken: waar illustreer ik en waar niet, waar blijf ik op afstand en met welke gebaren van de acteurs ga ik mee? Dat zijn de vragen die ik me beeld na beeld stel en tegelijkertijd moet ik de grote structuur in de gaten houden. Toen ik net begon zat ik hier op de vloer met een stelletje aan elkaar geplakte A4-tjes al die lijnen uit te tekenen."
Het eigenlijke componeren beschrijft hij als "live improviseren met samples". "Het eerste deel van de score is veel instrumenteler, dus minder gevuld met elektronische klanken. Vanaf het moment dat ze elkaar in de tweede akte omhelzen, hij naar buiten kijkt, en wij als het ware via zijn ogen in de straten beneden de soldaten naar het front zien vertrekken, wordt het elektronischer. Dat past bij de film, maar dat kwam ook omdat ik, wanneer ik een louter instrumentele soundtrack zou hebben gecomponeerd, er dan net zo goed met live muzikanten kon gaan staan. Ik raak juist steeds meer geïnteresseerd in die mix van live, akoestisch en elektronisch."
Ondanks alle schema’s en alle analyse blijft de kern van het proces intuïtief, denkt Toma: "Uiteindelijk kies je de balans op gevoel. Je zoekt naar een muzikale structuur die beantwoordt aan de narratieve structuur. Maar omdat ik die niet alleen maar wil illustreren en het ook muzikaal moet kloppen, moet je soms met een motief of een geluid net iets eerder of later beginnen om het spannend te houden."

Huilende viooltjes
De oorspronkelijke muziek bij de film heeft hij nooit helemaal beluisterd: "Ik kan niet tegen de sentimentaliteit die in dat soort muziek zit. Van die huilende viooltjes die mij moeten vertellen hoe verschrikkelijk het allemaal is. Bij toeschouwers van nu roept dat cynische reacties op. Door dat soort muziek denk je al snel dat het er dik bovenop ligt, terwijl het acteren, met name van Janet Gaynor eigenlijk heel modern en subtiel en ingehouden is."
Een goede filmcompositie is voor Kevin Toma een "’klankcoulisse’ waarin de acteurs tot leven kunnen komen: niet te opdringerig, liever een beetje repetitief en minimal music-achtig. Door dit werk ben ik acteurs meer gaan waarderen en begrijpen. Vroeger was ik misschien meer op beeld en montage gericht. Tegenwoordig staan de acteurs meer centraal. Ik hou niet van begeleiding waarbij de muzikanten maar een beetje zitten te jammen voor het doek, want dan ontstaat het risico dat je de film in de weg zit. Je hebt zoveel macht. Ik moet opeens denken aan die scène in The Lodger (1927) van Hitchcock waarin de hoofdpersoon Daisy de mysterieuze ‘huurder’ uit de titel voor het eerst in de ogen kijkt. Die muziek voor die film maakte en speel ik samen met violiste Anne Bakker. De ene keer spelen we die heel dreigend, waardoor je denkt dat die ‘lodger’ een seriemoordenaar is, en de andere keer heel lieflijk, waardoor je door de romantiek van de situatie wordt meegenomen."

7th Heaven met begeleiding van Kevin Toma is te zien op 2 november 19.45 in Filmhuis Lumen, Delft en 3 november 19.30 in Filmtheater Agora, Lelystad | Op 1 november voert Toma met celliste Bianca Bongers in het Eye Amsterdam ook nieuwe muziek uit bij Visages d’enfants (1926) | zie voor meer informatie kevintoma.nl