Filmbank Tour

‘Sugar is sweet’ heet het zeventiende Filmbank-programma dat vanaf half december tot eind maart 2008 door de Nederlandse filmtheaters trekt. En rozen zijn rood. En tijd is vergankelijk. En de aarde verdwijnt. Oefeningen in weemoed.

Over film en tijd is het altijd fijn mijmeren. Soms vraag ik me af of de filmkunst niet de chronometer van de twintigste eeuw was. En nu? Hoe beleven wij dan nu in de ‘digital age’, de stroom van voorbijgaan? Als steeds maar heen en weer springende enen en nullen? Tiktak zonder vooruitgang? Maar is voortgang wel vooruitgang? En waarom maakt de verleden tijd toch zo weemoedig?
Hoe bitter het zoet is van vroeger, misschien juist wel omdat het is gesponnen in de ragfijne stofkristallen, is de inzet van de zeventiende Filmbank Tour ‘Sugar is sweet’. Jaja. En rozen zijn rood. En de melk was voller. En de room was zoeter. En de zon scheen de hele dag. Totdat niet zij, maar de aarde zelf in de zee zakte.

Home/own
"Geduldig wacht Henry op een verhaal dat hij tot zijn huis (‘home’) kan maken", zegt Fiona Tan in de voice-over van haar film a lapse of memory. Maar misschien heb ik het verkeerd verstaan. Misschien zegt zij: "Geduldig wacht Henry op een verhaal dat hij tot het zijne (‘own’) kan maken." Tans film vormt in het programma een tweeluik met het eerste deel van 1937 van Nora Martirosyan (die ook een tweeluik met zichzelf is, maar om de hele film te zien moet je snel nog als deze Filmkrant is uitgekomen het staartje IDFA meepikken waar de hele film vertoond wordt). En het is niet per se zo dat de films met elkaar te maken hebben omdat ze over vroeger gaan: vroeger in Indonesië (zoals de man in a lapse of memory door zijn geheugenpaleis dwaalt) of vroeger in Armenië (zoals Martirosyan de herinneringen van haar grootmoeder reconstrueert). De films weven beiden hun wandtapijt in warme wollen strengen herinneringen van het moederlijkste en bloemigste rood en geel. Zijn dat rood en dat geel misschien de kleur van het verleden? Het lijkt alsof ze met het verstrijken van de tijd en het verbleken alleen maar intenser zijn geworden. Aan de ene kant is het verleden een kolkende ongedefinieerde massa, aan de andere kant springen er juist accenten uit die alles in één klap lijken te verduidelijken. Alsof de zin van het leven een moeder is die het haar van haar dochtertje borstelt. Of de waterige blik van acteur Johan Leyssen die de man in Tans film speelt die voor altijd verdwaald is in het decor van het Royal Pavilion in Brighton waar zij haar film opnam. Maar wat wordt er dan precies glashelder in dat moment van filmisch inzicht? Of is het precies dat? Dat je alleen nog maar hoeft te kijken?

Amateurspeurders
Grofweg zijn er twee houdingen mogelijk bij de Filmbank-programma’s. Ze zijn allebei hierboven beschreven. Of je kijkt en kijkt en kijkt en je hebt geen verhalen nodig om je home/own te maken. Dat vereist soms wat overgave, of simpelweg de juiste wakkere staat tussen zijn en niet-zijn. Fiona Tan becommentarieert haar hoofdpersoon in de voice-over als een alwetende verteller, en voorziet tegelijkertijd het proces van filmmaken zelf van toelichting en relativerende opmerkingen. Ze mag dan wel beweren dat haar hoofdpersoon op zoek is naar een verhaal, maar dat komt misschien wel omdat wij, de toeschouwers en beschouwers op zoek zijn naar zin, naar betekenis, naar verhaal. We kunnen ons niet voorstellen dat het niet voortgaat van a naar b. We meten de tijd en tijdskunsten zoals film altijd lineair. Vergeten we in de tussentijd te kijken? Maar hoe kun je kijken zonder focus?
Dus we gaan als amateurspeurders op zoek naar verhalen. Dingen die ook van a naar b gaan, van oorzaak naar gevolg. We zeggen: deze films gaan over de onbereikbaarheid van het verleden. We zeggen: dit is een man die onder zijn paraplu slaapt. En we vragen ons af waarom.
Maar misschien gaan deze films alleen maar over rood en geel. Dat is zowel toeval als een uitgekiende programmering. Maar mooi is het wel dat deze drie films, geen fictie, geen documentaire, wel documenten van bijna fictieve werelden, op dit moment in de tijd zijn ontstaan en samengebracht. Zeitgeist.
Ergens tussen kijken en denken is trouwens nog een derde manier. Die tiktakt heen en weer. Die transformeert onze analoge ervaring in een digitale. Één. Nul. Één. Nul. Aan. Uit. Rood. Geel. Denken. Kijken. Het: Licht. Donker. Licht. Donker. van een filmprojectie. Ja, hoe ironisch, dat óók. Associatie en observatie voeden, versterken, beïnvloeden, ontkennen elkaar.
In solaris van Andrei Tarkovski wordt astronaut Kelvin geplaagd door herinneringen die voor zijn ogen materialiseren. Hij is geen ruimte- maar een tijdreiziger. Al is het in zijn geval de tijd die naar hém toekomt. Misschien heeft hij de aarde wel nooit verlaten. Net als de hoofdpersonen van de films van Nora Martirosyan en Fiona Tan daar als schimmen nog steeds ronddwalen. Aan het ontroerende einde van de film ziet Kelvin hoe het huis van zijn jeugd, dat op dat moment de enige werkelijkheid in de tijdmachine van zijn herinneringen is, wegzakt in een pulserende zee, een bewustzijnsoersoep. Dat beeld wordt weer opgeroepen door de film die het programma afsluit: outwardly from earth’s center (Rosa Barba). Een prachtige cirkelbeweging rondom de bewoners van een eiland dat in de ijszee dreigt te verdwijnen. En dan is alles weer bevroren. De tijd weer gestold.

Dana Linssen

‘Sugar is sweet’ Filmbank Tour #17: 1937 (Nora Martirosyan, 2007); a lapse of memory (Fiona Tan, 2007); outwardly from earth’s center (Rosa Barba, 2007). Van 11 december tot 27 maart in diverse filmtheaters. Zie voor exacte speeldata filmbank.nl of filmmuseum.nl