Film in flux

Overal kun je film kijken. Alleen, op je mobiele telefoon, iPod, computerscherm of tv. Maar ook in de bioscoop, met anderen. Met live muziek en onverwachte verrassingen. Filmmaker Jem Cohen schreef op uitnodiging van de Filmkrant over zijn ervaringen met filmperformances en het betoverende momentum van de vertoning.

Vanaf het moment dat ik films begon te maken, heb ik ermee moeten leren leven dat mensen mijn werk ook buiten bioscoopzalen en filmtheaters bekijken, soms zelfs in hun eentje thuis. Voor filmmakers wiens werk over het algemeen als niet-commercieel wordt bestempeld en daardoor zelden een roulement wordt gegund, zou het een luxe of misschien zelfs een vergissing zijn om alle kansen op vertoning op die ene bioscoop-kaart te zetten. Voor mij zijn er daarom goede redenen om iemands tv-toestel voor even te kapen met een videotape of dvd.
Maar toch geloof ik intens in een persoonlijke kijkervaring die gefocused en intens is. Een deel van mijn werk, in het bijzonder de langzamere, contemplatievere films, vereist dat simpelweg. Als ik ze niet in filmtheaters vertoond kan krijgen, dan wil ik tenminste dat ze in een verduisterde ruimte bekeken kunnen worden, ononderbroken en op een goede monitor, vergelijkbaar met het kijken in of door een soort van magisch raam.

Leklicht
De zogenaamde democratisering van het kijken heeft dingen voortgebracht als YouTube, iPods en beeldschermpjes op mobiele telefoons, die met dat magische raam nog maar weinig te maken hebben. Het brengt je werk bij mensen (of dat nou de bedoeling was of niet), maar tegen een hoge prijs. Het is niet alleen ironisch, maar ook pathetisch dat we deze ‘revolutie’ van technologische vooruitgang van alom beschikbare beelden vieren door film te ervaren zoals we nu geacht worden te doen.
Terwijl we ons ooit eens van elk spoortje van ongewenst leklicht op een bioscoopdoek bewust waren en er bezwaar tegen zouden hebben gemaakt, kijken mensen nu naar briefkaartgrote filmpjes in lage resolutie en de verkeerde afmetingen, omgeven door advertenties en getypt commentaar. Of beter gezegd: we kijken korte fragmenten van de ene film voordat we worden af- en omgeleid door en naar een andere.
Begrijp me niet verkeerd. Ik wil hier niet mee zeggen dat ik er zelf niet van hou om op YouTube rond te kijken, of dat deze dingen hun niche niet zullen vinden, maar het is een behoorlijke achteruitgang.
Daarom is het verstandig, en misschien zelfs wel een noodzaak om na te denken over manieren om de cinema-ervaring te heroveren en weer op het juiste spoor te brengen. En misschien zelfs wel een richting op te duwen die ons ergens anders brengt dan alleen bij de traditionele bioscoopervaring. Filmprojecties met live uitgevoerde soundtracks zijn een manier om dat te bereiken. En natuurlijk is dat niet per se iets nieuws. Net zoals bijna alle essentialia van de cinema, gebeurde dat al van meet af aan, aangezien stille films eigenlijk nooit echt stil waren.

Cinematisch experiment
Mijn eerste ervaringen met het vertonen van bewegende beelden met live muziek dateren alweer van bijna 25 jaar geleden. Ik ben in het bijzonder verheugd over de optredens die ik heb gedaan met Godspeed You Black Emperor!, Terry Riley (in Sound check live op IFFR 2005, red.), Patti Smith (en Kevin Shields) en de meest recente poging (met Vic Chesnutt en bandleden van Silver Mount Zion, Fugazi en The Quavers) op de Viennale: het multimediaproject ‘Evening’s Civil Twilight in Empires of Tin’.
Dit soort uitvoeringen verschilt enorm van een reguliere filmvertoning. Het is een soort ontmoeting in de ‘open lucht’ tussen geluid en beeld, waarbij het publiek de balans tussen beide completeert in een uniek, meestal niet te herhalen cinematisch chemisch experiment. Voor mij als filmmaker, brengt het mijn werk dichter bij dat van musici tijdens concertuitvoeringen of het regisseren van een theatervoorstelling. Dat heeft te maken met de ‘weersomstandigheden’ die we veroorzaken, binnenskamers, op een bepaald moment. En het heeft te maken met het zoeken naar en het vinden van een nieuw soort beeld, een andere taal dan in mijn gebruikelijke werk. Daarbij strekken de bewegende beelden zich uit, ontwikkelen en ontplooien zich met behulp van de ter plekke gecreëerde muziekgeluiden. Tegelijkertijd proberen we bepaalde valkuilen van de traditionele soundtrack te vermijden. Het zijn gebeurtenissen die heel anders zijn dan wat we in de bioscoop gewend zijn. Ze zijn gemeenschappelijk en hachelijk en kennen onbekende beloningen. Het is niet zo dat ze mijn andere filmwerk vervangen, maar ze zijn me dierbaar.
Om eerlijk te zijn ben ik niet echt in staat geweest om het verlies van het blijvende, registrerende karakter van de filmkunst in de filmperformance op te lossen. Het merendeel van mijn live werk met muzikanten is niet gedocumenteerd, in het bijzonder niet de waanzinnige meervoudige 16mm-projecties, altijd analoog, tijdens de Godspeed-tours. Al zouden die waarschijnlijk onmogelijk op beeld te vangen zijn geweest. Vaak waren deze half-geïmproviseerde live shows de enige gelegenheden dat bepaalde films gedraaid hebben. Dat stemt me droevig, maar tot op bepaalde hoogte moedigt het ook aan om artistieke risico’s te nemen en geeft het je een enorme vrijheid. Zo wordt je werk ontrokken aan de vercommercialisering die ertoe heeft geleid dat zoveel creatief filmmaken is afgeremd.

Geboorte
Ik herinner me dat ik op reis was door Europa om me bij de Nederlandse band the Ex te voegen op hun 25th Anniversary Convoy tour. Tijdens een tussenstop van drie uur op Schiphol draaide ik een film, die ik in de camera monteerde. Toen vervolgde ik mijn reis naar andere landen, waar ik meer 16mm-materiaal draaide, voordat ik me bij het tourgezelschap van de band aansloot. Onderweg liet ik de film ontwikkelen en bestelde één 16mm-print die ik in première liet gaan tijdens een optreden in Paradiso in Amsterdam met live gitaar- en elektronicabegeleiding van Andy Moor en Yannis Kyriakides. Dat was de eerste keer dat ik de film zelf zag, en het had iets bijzonder hallucinants om de beelden zich daar, met geluid, voor mijn ogen te zien ontrollen. Het was als een geboorte, zowel angstaanjagend als heel erg grappig.
Op een bepaalde manier was het krankzinnig. Maar tijdens het draaien hield ik het idee van een live-projectie ergens in mijn achterhoofd, waardoor ik heel zorgvuldig was in mijn keuzes, zonder precies te weten wat de omstandigheden zouden zijn. Aangezien ik Andy al kende, had ik het vertrouwen dat hij zou antwoorden met iets wilds en speciaals, wat hij deed. Yannis was meer een onvoorspelbare factor, maar ik genoot ervan en het was leerzaam. Op andere momenten tijdens die Ex-tournee werd het beeldmateriaal herboren met andere begeleiding. Onder meer door the Evens, Jon Butcher of andere bandleden van the Ex. En elke keer was het weer helemaal anders.
De recente show op het Filmfestival Wenen was veel zorgvuldiger gepland en omschreven, en gelukkig is hij vastgelegd. Ik hoop dat we er een dvd van kunnen uitbrengen. Daar ben ik dankbaar voor, want ik heb er een jaar naartoe gewerkt, er was slechts één uitvoering en het zou heel goed kunnen dat het bij deze ene keer blijft. Maar dan nog zal die dvd niet hetzelfde zijn als wat toen daar in Wenen plaatsvond, bij lange na niet.

Snapshot
Aan de andere kant heb ik ook ervaring met het andere uiterste van het spectrum. smells like teen spirit, de film die ik samen met Patti Smith heb gemaakt en die in Rotterdam te zien zal zijn, maar waarvan ook online al een versie circuleert, is gemaakt met de bedoeling om online als een ‘muziekvideo’ te fungeren. We hebben ons best gedaan om de ken- en keurmerken van dat verschrikkelijke format te vermijden. En gelukkig zijn we erin geslaagd om hem volkomen onafhankelijk van platenmaatschappijen of andere bemoeienissen te maken. Ik wist vanaf het begin dat de film voornamelijk online zou worden bekeken en daar kan ik mee leven. Gedraaid op Super8 heeft hij zelfs een soort snapshot-, ouderwetse ansichtskaart-achtig karakter dat overeind blijft als hij klein en ruw wordt vertoond.
En dan nog zal het effect veel krachtiger zijn als hij op een doek in een filmtheater wordt vertoond, waar mensen er rustig voor gaan zitten, er hun volle aandacht geven en de film zich laten voltrekken. Bovendien zal in Rotterdam de langere versie worden gedraaid die niet al op het internet heen en weer heeft gestuiterd.

Momentum
Ik wil niet als een nostalgische ouwe lul te klinken. Nieuwe media als YouTube hebben hun verlokkingen en hun opwinding. En ze hebben hun plaats. Maar we moeten niet net doen alsof er niet iets verloren gaat en we moeten beslist de strijd aangaan om dat te behouden. Dat ‘iets’ is simpelweg de kracht die grote beelden en duistere ruimtes en goed geluid en de menselijke hartslag mogelijk maken. Dus ik denk dat iedereen alle mogelijke vormen van live cinema behoort aan te sporen en te bevorderen die het momentum van de grote doek/duistere ruimte/publieke vertoning terug veroveren. Aangezien jonge mensen steeds meer gewend raken aan nieuwe, en in mijn optiek vaak gebrekkige beelddragers en -kwaliteiten, zal deze terugkeer naar de cinema, versterkt door live geluid gemaakt door echte mensen, ze om te beginnen een geweldige trip bezorgen.
Om Chris Marker aan te halen die Godard citeert: "Godard heeft het voor eens en voor al aan de kaak gesteld: ‘In de bioscoop richt je je ogen op naar het scherm, voor de televisie sla je ze neer.’"
En, zou ik daaraan willen toevoegen, voor YouTube laat je ze nog verder zakken, je doet het licht aan en er denderen woorden en plaatjes op je scherm rond terwijl de telefoon gaat en iemand je op je schouder tikt en…

Jem Cohen

smells like teen spirit is in een lange versie te zien tijdens het Filmfestival Rotterdam en voor wie het echt niet laten kan op YouTube of andere plekken op het internet.
Tijdens het IFFR zijn diverse filmperformances te zien. Voor meer informatie zie filmfestivalrotterdam.com.