Fascinatie en ongemak in de nieuwe Duitse cinema

Duitse filmmakers zien zich steeds meer verbonden door de behoefte kleine en grote politieke verhalen te vertellen.

Waait er een nieuwe wind door de Duitse film? Begin dit jaar bleken er in Berlijn maar liefst vijf Duitse titels geselecteerd voor de competitie. Twee daarvan, requiem van Hans-Christian Schmid en elementarteilchen van Oskar Roehler, naar de veelbesproken roman van Michel Houellebecq, beleven op 5 oktober hun Nederlandse première. Een derde uit dat verrassingspakket, der freie wille van Matthias Glasner was dit voorjaar in Amsterdam te zien op het minifestival Rotterdam, Holland. Het bleek een onthutsende studie over de pogingen van een verkrachter om na gevangenschap en veronderstelde heropvoeding een normaal leven te leiden. Een Nederlandse distributeur heeft zich nog niet gemeld.
Nog een andere, bijzonder vormgegeven en inhoudelijk indrukwekkende Duitse productie op het menu van Rotterdam, Holland was der kick van Andres Veiel, die vijf jaar geleden opzien baarde met black box germany. der kick is een minimalistisch vormgegeven theaterregistratie waarin hij een geruchtmakende, door jongelui met neonazisympathieën gepleegde moord reconstrueert. Dit docudrama had eerder al de hoofdprijs gekregen op het festival Visions du Réel in Nyon.

Explosie
Het toeval zal ongetwijfeld een handje hebben geholpen, maar desondanks doet zo’n onverwachte samenstand van sterke titels een bel rinkelen. Ook op het Edinburgh International Film Festival — dat in augustus zijn 60ste verjaardag vierde, maar dit terzijde — klonk het geluid daarvan. Ook daar aandacht voor de nieuwe Duitse cinema, met weer andere titels, waarvan er zeker een stuk of vier datzelfde gevoel van urgentie en zelfvertrouwen uitstraalden.
Helemaal nieuw is dit nieuwe élan overigens niet. De een zal het misschien verbinden met het internationale succes van good bye, lenin! (2003) of met de Gouden Beer en de Europese filmprijs het jaar daarop voor gegen die wand. Een ander zal zich de energie-explosie van Tom Tykwers lola rennt uit 1998 herinneren. Betrokkenen zijn het er doorgaans over eens dat er in de loop van de jaren negentig al sprake was van een opleving.
Anders dan in de jaren zeventig, met Fassbinder, Herzog en Wenders, is de huidige nieuwe golf geen duidelijk omlijnde beweging met een manifest en prominente voortrekkers. Tykwer (zijn internationaal geproduceerde perfume beleefde onlangs zijn Duitse première) heeft weliswaar een tijdje het voortouw genomen, maar echte navolgers heeft hij niet.

Obsessie
Wie de meest in het oog springende Duitse titels van de laatste tijd op een rij zet, ziet in de eerste plaats een grote verscheidenheid — van het tragikomische good bye, lenin! tot de sentimentele voetbalnostalgie van das wunder von bern en de schokkende historische reconstructie der untergang. Binnenkort mein führer, nu met Hitler als komediant. Voeg daarbij het al veelbesproken en in eigen land ruimhartig bekroonde das leben der anderen over de werkwijze van de Stasi in de voormalige DDR, en het palet kan nauwelijks bonter. En toch — je kunt moeilijk over het hoofd zien dat dit allemaal films zijn die op hun eigen manier stevig wortelen in de min of meer recente Duitse geschiedenis en een politieke lading hebben.
Die politieke invalshoek is juist weer grotendeels afwezig bij de kleinere, meer persoonlijke films uit het begin van dit verhaal. Maar ook hier een divers gezelschap. In Edinburgh bijvoorbeeld de verrukkelijk anarchistische komedie schwarze schafe, vol hartveroverende Berlijnse randfiguren, naast het grimmige prinzessin, waarin agressieve meiden een moderne West-Duitse buitenwijk onveilig maken. Maar wat deze jonge, uitdagende cineasten gemeen hebben met de makers van bijvoorbeeld het serieuze en formele der kick is de sterke voorkeur voor eigen verhalen uit de hedendaagse (Duitse) werkelijkheid.
Dat laatste is iets wat het nieuwe Duitse filmen — ondanks alle verschillen in stijl en genre — in gelijke mate lijkt te bezielen. requiem is niet alleen een dramatisering van een tragisch religieus ‘bedrijfsongeval’, maar weet ook met sobere middelen het provinciale milieu verbluffend knap te schetsen. Een soortgelijk nieuw Duits realisme tref je aan in der freie wille. En er is nog iets anders dat zich na het zien van dit beklemmende en gewelddadige psychologische drama opdringt: dat het een film is die gemaakt is vanuit een obsessie, een drang om de confrontatie aan te gaan met ongemakkelijke vragen.
der freie wille is daar een uitgesproken voorbeeld van, maar het is een gevoel dat breed lijkt te leven. Fascinatie en ongemak. Er zijn slechtere redenen om een film te maken.

Leo Bankersen

perfume komt in december in de Nederlandse bioscoop. das leben der anderen wordt naar verwachting in maart 2007 uitgebracht.