Eye Xtended: Rising

Virtual reality is misschien nog wel een grotere empathiemachine dan film, denkt performancekunstenaar Marina Abramovic. In haar installatie Rising maakt ze het stijgen van de zeespiegel invoelbaar door zelf (bijna) te verdrinken.

Virtual reality is een medium en een kunstvorm met kameleontische eigenschappen. Soms lijkt wat er op het schermpje van je VR-bril gebeurt op een film, soms op een game. Soms word je onderdeel van een (interactieve) dans- of theatervoorstelling. En soms hoef je alleen maar door iemands droom te vliegen. Het mag dan ook geen verwondering heten dat performancekunstenaar Marina Abramovic een VR-werk maakte dat vooral om fysieke aanwezigheid draait. Ze combineerde het met een activistisch narratief over het stijgen van de zeespiegel ten gevolge van de opwarming van de aarde.

Rising werd afgelopen voorjaar in de Royal Academy in Londen gepresenteerd, en kort daarna op Art Basel Hong Kong voor het eerst aan een publiek getoond. Abramovic sprak in Londen met artistiek directeur Tim Marlow over de verschillende manieren waarop kunstenaars in hun werk aanwezig kunnen zijn, een voor de hand liggende verwijzing naar haar grote retrospectief in het Museum of Modern Art in New York in 2012, die tevens zijn titel verleende aan een documentaire over haar werk: The Artist Is Present. Hoogtepunt van die show was haar speciaal voor de tentoonstelling ontworpen performance waarin ze bezoekers uitnodigde om tegenover haar aan een tafel plaats te nemen om haar in stilte net zo lang aan te kijken als men wilde. Of aankon. Want velen beschreven die ontmoeting tussen oog en blik als intens emotionerend.

Verdrinkingsdood
Als kunstenaar is Abramovic ook meer dan aanwezig in Rising. Het werk, dat in Londen nadrukkelijk als een ‘work in progress’ werd gepresenteerd (een game-element met een app werd aangekondigd maar uiteindelijk niet voltooid), bestaat uit drie delen. In het eerste wandel je door een donkere ruimte tot je een met water gevulde tank ziet staan, waarin Abramovic dreigt te verdrinken. Alleen door oog in oog met haar te staan en haar virtuele avatar aan te raken kun je het rijzende water even stoppen. Het is niet makkelijk om haar ‘aanwezigheid’ te weerstaan, om te denken: ‘weet je wat, ik laat haar gewoon lekker verdrinken’. Haar blik hypnotiseert ook virtueel, en als vanzelf steek je je hand naar haar uit.

Dan zie je waar dat menselijke aquarium symbool voor staat, want als bij toverslag word je naar een andere locatie getransporteerd: een schip in de Noordelijke IJszee, waar om je heen met veel geraas de ijskappen breken en enorme golven veroorzaken. Dan ben je weer terug en kun je (althans in die nulversie) door de belofte uit te spreken je wat milieubewuster te gedragen de kunstenares van de verdrinkingsdood redden.

Empathie door VR
Veel aandacht is bij Rising gaan zitten in het zo levensecht (en dus aanwezig) mogelijk maken van Abramovics virtuele avatar. Alsof de echte ‘performance’ het mocappen van elk van haar gelaatsuitdrukkingen en het filmen van de kunstenares in echt water was. Net zoals in al haar eerdere performances is het hier haar lichaam dat tot een extreme prestatie wordt gedreven.

Het gebeurt niet vaak dat je bij het bekijken van een beeldhouwwerk moet denken aan het blok marmer waar het uit is gehouwen, maar op een bepaalde manier is dat precies wat Rising teweegbrengt. Het werk maakt indruk omdat wat het representeert een gevolg is van z’n maakproces; om eerlijk te zijn had het global warming-verhaaltje ook iets anders kunnen zijn.

Abramovic beaamde in Londen dat Rising voor haar vooral een performance is: “VR heeft me bewust gemaakt van de vraag hoe je moderne technologie kunt gebruiken om energie van het ene op het andere lichaam over te brengen. Wat is de impact van technologie op onze empathische vermogens? Kunnen we dankzij Rising beter begrijpen wat voor effect het opwarmen van de aarde en het stijgen van de zeespiegel op mensen heeft? Ik kreeg het idee om eerlijk te zijn van een Japanse game, de eerste die ik ooit speelde, waarin ik een brandweerman was die kinderen uit een brandend huis moest redden. Van elke kind dat ik redde kreeg ik een beter gevoel. Dus wat is het gevolg op ons bewustzijn en ons mededogen als we de virtuele ervaring hebben dat we anderen hebben kunnen redden?”

Rising is van 15 tot en met 30 november te zien in Eye Amsterdam.