De opkomst van true crime-documentaireseries

Documentaire true crime-series rukken op. De beste kijken verder dan de gruwelijke details in een moordzaak. Zoals O.J.: Made in America. De geweldige serie over de rechtszaak tegen O.J. Simpson twintig jaar geleden toont de geboorte van misdaad als  tv-entertainment en legt het Amerikaanse raciale mijnenveld bloot.

Door Jos van der Burg

De fascinatie voor moordzaken is van alle tijden, maar hij was nooit groter dan nu. In een ver televisieverleden had je politieseries als CSI, NYPD Blue en Miami Vice. Eén keer per week een aflevering over een moordzaak, die na een slimme ingeving van een pientere rechercheur ("Dat typmachinelint is in dezelfde winkel gekocht") of een verspreking van een moordenaar ("Nee, ik kende het slachtoffer niet, maar ze kon absoluut niet koken") werd opgelost. Criminelen waren slim, maar de recherche net even slimmer. Het was een veilige wereld, waarin misdadigers er zelden uitzagen als de buurman. Ze hadden een pokdalig gezicht met littekens, spraken met een Russisch accent of wekten met starende ogen de indruk dat ze uit een gekkenhuis waren ontsnapt. Ook al werden sommige van deze series geprezen om hun realisme (NYPD Blue, CSI), toch behoorden ze tot de onschuldige periode in de geschiedenis van misdaadseries.
De sfeer veranderde in het nieuwe millennium met Amerikaanse series als The Wire, Dexter en Breaking Bad, die een nieuw rauw realisme met gruwelijk geweld introduceerden. In deze series is de scheidslijn tussen goed en kwaad niet altijd helder. Goed kan soms kwaad zijn en kwaad soms goed. Of het kwaad vermomt zich als goed en omgekeerd. Ook werken bij de politie in deze series niet alleen mensenvrienden, maar ook corrupte opportunisten en akelige racisten.
De Scandinaviërs, vooral de Denen, haakten succesvol aan bij het nieuwe misdaadrealisme. Series als Wallander, The Killing en The Bridge zijn lucratieve exportproducten. Ze leidden tot een nieuw kijkgedrag: niet wekelijks één aflevering van een serie bekijken, maar in één keer een heel seizoen. Het televisiejargon werd verrijkt met een nieuw begrip: binge-watching. Een weekend lang in bed griezelen bij een crimeserie werd voor sommigen een favoriet tijdverdrijf.

Kussenslopen
Het is fijn bibberen bij misdaadfictie, maar in het streven naar zo groot mogelijk realisme, lag een volgende stap voor de hand. Onder het motto ‘de waarheid is vreemder dan fictie’ kwamen er op echte moordzaken gebaseerde misdaadfilms en series. Enter true crime. In de misdaadliteratuur had dat al een lange traditie met als legendarisch beginpunt Truman Capotes In Cold Blood uit 1966. De true crime-roman reconstrueert de viervoudige moord op een boerengezin in 1959 in Kansas door twee voorwaardelijk vrijgelaten gevangenen.
In de bioscoop en op de televisie was true crime ook geen volslagen nieuw fenomeen, want er werden altijd al films over misdadigers gemaakt (Bonnie and Clyde, Zodiac). Nieuw is echter de geëxplodeerde fascinatie voor true crime in de laatste jaren. Wie wil, kan 24 uur per dag op ware misdaden gebaseerde films en reconstructies zien. Zoals op Investigation Discovery, een digitaal kanaal van Discovery Networks, dat ook in Nederland is te ontvangen. De kijker kan in de webshop van de zender T-shirts kopen met opdrukken als ‘I don’t forget, I don’t forgive’, en kussenslopen met de tekst ‘He did it’.
In Engeland kan de true crime-liefhebber terecht bij de door Sony opgezette betaalzender True Crime TV. Hij kan er, in de promotietaal van de zender, ‘echte levensverhalen’ zien. "Van onverwachte, aangrijpende persoonlijke verslagen tot verhalen over misdaad en straf — iedereen belandt op een breekpunt in dit sensationele, verslavende, op feiten gebaseerde nieuwe entertainmentkanaal. Echte mensen, echte emoties, true crime — bereid je voor op de verwachting van het onverwachte!"
In een notendop staat hier wat de aantrekkingskracht is van true crime: het besef dat je niet naar een verzonnen verhaal kijkt, maar naar een misdaad die echt gebeurd is. Daarbij geldt hoe gruwelijker en sensationeler, hoe beter. Misdaad is bij deze tv-stations entertainment, waarbij je thuis met de deur op slot fijn kunt griezelen.

Satanische moord
Kenmerkend voor true crime tv-stations, die vooral in Amerika populair zijn, is dat zij misdaad louter als een individuele aangelegenheid zien. Met titels als The Most Terrifying Serial Killers Who Are Never Caught zijn zij geïnteresseerd in gruwelijke misdaden van (serie)moordenaars. Bij voorkeur zijn de misdaden zo bizar en bloedig mogelijk. In witteboordencriminaliteit hebben zij geen interesse. Ook niet in de sociale context van misdaad. De invloed van wapenbezit en de economische en raciale ongelijkheid op geweldsdelicten is geen onderwerp. En ook niet controversiële zaken als het Amerikaanse drugsbeleid, dat garandeert dat de gevangenissen altijd vol zitten. Justitiële dwalingen? True crime-zenders kan het niet boeien. Deze misdaadzenders geven geen inzicht in criminaliteit, maar wakkeren de angst aan dat je in de buitenwereld zonder wapen een lammetje bent voor op prooi beluste wolven.
Dat het ook anders kan tonen documentaire true crime-series, de nieuwe loot aan de boom. Deze series graven naar achterliggende oorzaken van misdaden, schetsen een maatschappelijke context en laten zien dat de werkelijkheid complexer is dan op het eerste gezicht lijkt. True crime-documentaires kenden we al, met als oermodel Errol Morris’ The Thin Blue Line (1988), over een onschuldig voor moord veroordeelde man, maar documentaire true crime-series niet. Joe Berlingers imponerende driedelige Paradise Lost (1996-2011), over drie jongens die ten onrechte voor een satanische moord tot levenslang werden veroordeeld, komt in de buurt, maar bestond uit over een langere periode gemaakte aparte films.

Raciale spanningen
Documentaire true crime-series danken we aan betaalzender HBO en streamingsite Netflix. Beide hebben behoefte aan series, want die leveren abonnees op. Misdaadseries met fictieve verhalen maakten ze al, maar nu dus ook documentaire true crime-series. HBO had vorig jaar succes met de zesdelige serie The Jinx, over een van drie moorden beschuldigde miljonair, over wie de serie aanvullend bewijs van zijn schuld leverde. De serie is gemaakt door Andrew Jarecki, die we nog kennen van het Capturing the Friedmans (2002), een verbijsterende reconstructie van een nooit overtuigend bewezen incestzaak. Netflix was vorig jaar zeer succesvol met Making a Murderer, een tiendelige serie over de bizarre rechtsgang van een plattelander, die beschuldigd werd van verkrachting en moord. De serie nagelt het justitieapparaat aan de schandpaal, omdat het deze man per se achter de tralies wilde hebben en bewijsmateriaal manipuleerde.
Dat er iets grondig mis is met het Amerikaanse rechtssysteem is geen nieuws, maar hoe het volledig kan ontsporen, is te zien in de geweldige documentaire true crime-serie van Ezra Edelman, O.J.: Made in America. De 7,5 uur durende serie blikt twintig jaar na dato met tientallen betrokkenen terug op de rechtszaak tegen de toen razend populaire ex-sportman O.J. Simpson, die beschuldigd werd van moord op zijn ex-vrouw Nicole Brown en een vriend van haar. Het bewijs tegen Simpson was overtuigend, maar de rechtszaak werd beslissend beïnvloed door raciale spanningen. Vier jaar eerder waren er na het aftuigen door blanke politieagenten van de zwarte jongen Rodney King, wat door een omstander was gefilmd, enorme rellen uitgebroken in Los Angeles.
Dat de vlam weer in de pan kon slaan, werd door Simpsons verdediging handig aangegrepen. Zij beweerden dat Simpson om zijn huidskleur werd verdacht. Zij frameden de rechtszaak als een blanke poging om de zwarte minderheid onder de duim te houden. Ironisch dat Simpson het boegbeeld werd van de door blanken gekrenkte en vernederde zwarte gemeenschap, terwijl hij nooit iets met de zwarte burgerrechtenbeweging te maken wilde hebben. Zijn uitspraak in het verleden "I’m not black, I’m O.J", sprak boekdelen over zijn betrokkenheid bij de zwarte gemeenschap. Toen in de jaren zestig de zwarte burgerrechtenbeweging op straat demonstreerde, papte Simpson aan met rechts blank Amerika.

Bizarre roem
Over de rechtszaak tegen Simpson zijn boeken vol geschreven, maar wat de serie geweldig laat zien is dat door de raciale spanningen, die door Simpsons advocaten doelbewust werden aangewakkerd, de rechtszaak wel tot vrijspraak moest leiden. Het ging niet meer om Simpsons schuld, maar om compensatie voor alles wat zwarte Amerikanen in het verleden was aangedaan. Een jurylid komt er nu eerlijk voor uit dat zij handelde uit een gevoel van payback: er moest, hoe symbolisch dan ook, een rekening worden vereffend.
Maar de serie heeft meer lagen. Hij vertelt ook het verhaal over hoe een zwarte gettojongen door buitensporige roem verandert in een narcistisch monster. Simpson waande zich het middelpunt van de wereld en meende zich alles te kunnen permitteren. Vrouwen beschouwde hij als zijn eigendom, die geen eigen mening moesten hebben. De stap naar dreigementen en geweld was vervolgens snel gezet. Vlijmscherp analyseert de serie Simpsons psyche, met als conclusie dat bizarre roem, zoals Simpson al vroeg in zijn jeugd overkwam — vergelijkbaar met Elvis Presley en Michael Jackson — wel tot ontsporingen moet leiden.
Ten slotte toont de film ook de geboorte van de verstrengeling van misdaad en entertainment. Bij de vanuit een helikopter gefilmde achtervolging van de na een arrestatiebevel op de vlucht geslagen Simpson zat heel Amerika voor de tv. Het was het markeringspunt van het aan de haal gaan van de media met misdaad. Met één klap werd duidelijk dat de combinatie misdaad en media een commerciële goudmijn is. De Simpson-affaire opende een lucratieve doos van Pandora, die nog lang niet leeg lijkt. Crime sells. De slachtoffers zijn series over de levens van alledaagse mensen, want die worden niet meer gemaakt. Een nieuwe Heimat of nieuwe Berlin Alexanderplatz? Alleen als er bloed vloeit, gaat de camera nog aan.

O.J.: Made in America is te zien in het IDFA-programma Shifting Perspectives, dat de invloed van afkomst en kleur op het denken over ras en identiteit onderzoekt