De beste actrice

Dit najaar kiezen Nederlandse filmliefhebbers hun beste actrice. Kiezen voor een actrice betekent kiezen voor een moeder of een minnares, een spiegelbeeld of een universum. Een dubbelportret van Liv Ullman en Monica Vitti, de muzen van de deze zomer overleden grootmeesters van de Europese cinema Ingmar Bergman en Michelangelo Antonioni.

Monica Vitti in l’eclisse

Liv Ullman is een graag geziene gast op symposia van de European Film Academy. Of het nou gaat over de magie van de cinema of de vraag waarom er geen Europees sterrensysteem is, er is altijd wel een moment waarop die kleine moederlijke vrouw het podium betreedt voor een met zangerige stem gebrachte memoire. En op dat moment laat altijd mijn herinnering me in de steek wat ze nou precies gezegd heeft, behalve dat het indrukwekkend was. Misschien, dacht ik nadat ik dat een paar jaar achter elkaar had bekeken, is dát wel het geheim van acteren. Dat iemand iets zegt. Dat je met open mond aan zijn of haar lippen hangt. En dat ze je dan ondertussen van alles kunnen wijsmaken, omdat je achteraf geen flauw idee hebt waar het over ging. Dat het bij (film)acteren vaak ook niet gaat om wat er in woorden gezegd wordt. Alleen staat op onverklaarbare wijze je handtekening onder een rekruteringsformulier van het Vreemdelingenlegioen.
Liv Ullmann vertelt meestal over haar eerste filmherinnering. Hoe ze met een vriendinnetje de hele lange weg van huis naar de dorpsbioscoop aflegde om daar een film te zien die toevallig ook jouw favoriete film is. the sound of music, the red shoes, singin’ in the rain — ook dat doet er niet toe, want op een of andere manier weet ze die titel altijd zo in haar verhaal te verstoppen dat je hem achteraf vergeten bent, maar dat het haast niet anders kan dan dat je zelf ook door die film betoverd bent.

Personae
Liv Johanne Ullmann werd op 16 december 1938 in Tokio geboren, groeide op in Noorwegen en reisde met haar familie de hele wereld rond in de voetsporen van haar vaders werk als ingenieur. Hoewel ze al halverwege de jaren vijftig in het theater debuteerde en niet lang daarna haar eerste filmrol speelde, had ze haar echte doorbraak toen de deze zomer overleden Ingmar Bergman (1918-2007) haar vroeg om de hoofdrol op zich te nemen in persona (1966). In de filmiconografie zal haar gezicht voor altijd verbonden blijven met het spraakloze gelaat van Elisabeth Vogler, de actrice die ze in die film speelt en die onder toezicht van verpleegster Bibi Andersson (een van Bergmans andere muzen) wordt gesteld nadat ze op een avond middenin in uitvoering van Sophokles ‘Elektra’ gestopt is met spreken.
Het is de film die, met scènes uit een huwelijk uit 1973, waarschijnlijk het meest bergmanesk is en waardoor Ullmann meteen uitgroeide tot een van de facetten, een van de ‘personae’ van de vrouwelijke iconografie die Bergman de-, re- en construeerde. In persona laat hij de twee vrouwengezichten van Ullmann en Andersson langzaam in elkaar vervloeien, totdat ze nauwelijks meer van elkaar te onderscheiden zijn. Cameraman Sven Nykvist filmde ze in hetzelfde licht, en vaker in dezelfde duisternis, vanuit dezelfde hoek, of samen als twee helften van dezelfde schaduw. Het zijn veelzeggende beelden uit een spel met identiteiten, waarin de grenzen van zusterliefde en moederhaat, vrouwelijke superioriteitsgevoelens en meisjesachtige solidariteit in kaart worden gebracht. Bergman zocht in zijn actrices, die vaak ook zijn minnaressen waren, altijd het gezicht van zijn moeder, die actrice was.
Als je aan Liv Ullmann denkt, denk je natuurlijk vooral aan dat beeld. En hoe Bergman dat is blijven gebruiken, bijvoorbeeld ook in scènes uit een huwelijk, waarin man en vrouw op die manier in elkaars adem, elkaars licht en elkaars schaduw worden geplaatst. Tien films zouden Bergman en Ullmann samen maken, tot en met Bergmans laatste werk, de tv-film saraband uit 2003, een soort ‘Scènes uit een huwelijk revisited’ evenals Ullmanns eigen regie faithless (2000, wél naar een scenario van Bergman). Ullmann liet haar ‘eigen’ rol daarin spelen door Lena Endre, ook al zo’n Bergman-actrice met van die gezonde wangen, volle mond en vochtige, alleswetende ogen.

Een-film-met
Er zijn veel theorieën over wat een actrice een goede actrice maakt. Persoonlijkheid is er een van. Aanwezigheid een andere. Dat lijkt hetzelfde, maar dat is het niet. Persoonlijkheid schemert door het personage heen. Aanwezigheid roept het op. En dat zijn dan nog maar twee aspecten die je zou kunnen benoemen. En die zijn dan op hun beurt weer afhankelijk van de stijlopvattingen die een regisseur hanteert.
Grofweg zou je kunnen zeggen dat wat persoonlijkheid is in Amerika heeft geleid tot het sterrensysteem. Een film is tegenwoordig in de eerste plaats een-film-met, en dan pas een-film-van. In filmculturen zoals de Europese, die meer worden voortgestuwd door een auteursopvatting gaat het meer om aanwezigheid. Niet voor niets is de anti-acteeropvatting van Robert Bresson (acteurs als ‘modellen’) nog steeds toonaangevend in de huidige artcinema.
Liv Ullmann is duidelijk een actrice van de eerste categorie. Niet voor niets wordt Bergman in de eerste plaats een acteurs-regisseur genoemd en wordt hij geroemd om de fijnzinnige psychologische nuances die hij op hun gezichten weet op te roepen.
Doordat zowel Ingmar Bergman als Michelangelo Antonioni deze zomer binnen een etmaal overleden werd het gezicht van Liv Ullmann in het collectieve geheugen verdrongen door dat van Monica Vitti, Ullmanns tegenbeeld. Zij was de muze van de Italiaan, in wiens tetralogie l’avventura (1960), la notte (1961), l’eclisse (1962) en il deserto rosso (1964) zij te zien is en later nog een keer in il misterio di oberwald (1980). En daarna gingen die twee gezichten, die we voornamelijk in zwart-wit kennen in het bewustzijn een gemeen bergmanesk spel spelen met onze waarneming. Wat zijn de overeenkomsten? Wat de verschillen? Wie is wie als je heel snel met je ogen knippert? Het Noordse vat vol op uitbarsten staande emoties, de Mediterrane koele ingehouden schone. Ze kwamen min of meer op hetzelfde moment de filmgeschiedenis binnen. Portretteerden sterke vrouwen die in de vlucht die de Europese welvaart na de Tweede Wereldoorlog had genomen werden geconfronteerd met veranderende verhoudingen tussen man en vrouw.

Feminisme
Bergman wordt, op grond van persona, soms een feministisch filmmaker genoemd. Maar Antonioni was het niet minder. Zeker in zijn tetralogie draait het om relaties zoals die vanuit een vrouwelijk perspectief worden beleefd. Relaties waarin net zoals bij Bergman vrouwen voor het eerst hun emoties mogen laten gelden. Bij Bergman werden die nog uitgesproken, uitgeschreeuwd, soms tot de waanzin er letterlijk op volgt. Antonioni was niet geïnteresseerd in het groteske vulkaanlandschap waarin het menselijk gezicht kon veranderen, hij was geïnteresseerd hoe wij naar het landschap kijken als we de uitbarstingen op het menselijk gelaat niet konden waarnemen. Hoe verandert dat landschap, die ruimte, met onze perceptie? En misschien is het in dit kader op z’n minst veelzeggend dat de laatste film waaraan hij voor zijn dood werkte als titel aquiloni sull’etna — Noordenwind op de Etna — had, een terugkeer naar het decor van l’avventura. Hij hád dat vulkaanlandschap in al zijn destructieve leegte al gefilmd. En toen hij met il deserto rosso zijn eerste kleurenfilm maakte was de leidende kleur daarin niet magmarood?

Vulkaan
Maria Luisa Ceciarelli alias Monica Vitti werd op 3 november 1931 in Rome geboren en leidt tegenwoordig een teruggetrokken leven. Nadat ze haar filmcarrière in de jaren tachtig op een laag pitje had gezet is ze onder haar meisjesnaam toneelles gaan geven en je vraagt ze af wat ze haar leerlingen precies heeft bijgebracht. Waarschijnlijk heeft ze eindeloos met ze zitten mediteren om uiteindelijk alleen nog maar te ZIJN, want dat is wat zij in de films van Antonioni doet. Ze IS. En onderschat dat niet. Ze is gevaarlijk als een slapende vulkaan. Soms rommelt of rookt het even. En dan besluiten haar personages weer dat het zinloos is. Zinloos om woorden te vormen. Haar mond opent zich ternauwernood en ze sluit hem weer. Zinloos om de gordijnen te openen, zoals in de openingsscène van l’eclisse. Want daar buiten kan het nacht zijn of dag, maar wat doet het ertoe, want als het dag is wordt het toch weer nacht. Niet andersom natuurlijk. Want elke suggestie van dag houdt de associatie met licht in, dodelijk schel Italiaans middaglicht als de wereld in een eeuwigdurende siësta is gevangen. Dan staat alles stil. Net zo tot roerloosheid gedoemd als de ruimte die Antonioni ons wilde doen ervaren.
Natuurlijk filmde Antonioni ook Monica Vitti’s gezicht. Dat is zo mooi, dat kun je als filmmaker niet weerstaan. Maar Antonioni weerstond wel zijn eigen beeldverliefdheid en brengt het nietsontziend in beeld als het portret van de schikgodin van de moderne leegte. Het is de spiegel waarin je met je schrik je eigen onrust en onlusten vertraagd op weerkaatst ziet.
Er is wel gesomberd dat met de dood van Antonioni en Bergman ook de Europese film gestorven is. Maar dat is zo onzinnig want hun films leven nog en hun actrices leven nog én hun actrices in hun films leven nog. Bergman scherpte ons besef van tijd en zoomde in op de maximale emoties die de tijd konden ontwrichten. Antonioni leverde ons over aan de ruimte en nam de grootst mogelijk afstand van de mensenmieren die in die ruimte bewogen. Omdat van ver, heel ver, als Monica Vitti nog maar een stipje is in die monumentale leegte, de kleinste beweging alles kan ontwrichten.
Ook de tijd.

Dana Linssen

Kies zelf
Nederlandse filmliefhebbers hebben dit najaar de gelegenheid om zelf hun beste actrices aller tijden te kiezen. NPS, NRC Handelsblad en de Filmkrant organiseren voor de derde maal ‘De avond van de grote filmquiz’ die in het teken van acteren en actrices zal staan. Op debesteactrice.nl kunt u zelf uw stem uitbrengen. Bovendien nodigen wij u uit om uw keuze in maximaal 50 woorden te motiveren. De moeite wordt beloond, want gemotiveerde stemmen tellen dubbel. Bovendien worden de inzenders van de 25 beste motivaties uitgenodigd om aanwezig te zijn bij de opnamen van ‘De avond van de grote filmquiz’, die op donderdag 27 september om 20.30u zal worden uitgezonden.
Om de keuze iets te vergemakkelijken is er een longlist van ruim 200 sterren op de site geplaatst. Staat ze er niet bij? Geen probleem! Want u kunt natuurlijk ook uw eigen keuze maken. Wees er snel bij, want op 3 september sluit de eerste ronde. Dan wordt er op basis van alle binnengekomen stemmen een shortlist gemaakt waarop men opnieuw kan stemmen.