Boeken: De rijkdom van Visconti

Het oeuvre van Luchino Visconti (1906-1976) is veelvuldig geanalyseerd, van zijn begin in het neorealisme (Ossessione, La terra trema) tot zijn barokke late films (Ludwig, L’innocente). Toch zag Ivo Blom een gaatje voor nog een boek over de Italiaanse maestro.

Reframing Luchino Visconti: Film and Art is in zekere zin Bloms levenswerk. Hij maakt er de cirkel mee rond die in 1986 werd begonnen met zijn afstudeerscriptie over de rol van schilderkunst in het werk van Visconti. Indertijd interviewde Blom al een aantal medewerkers van Visconti, onder wie kostuumontwerper Piero Tosi. Tosi, cameraman Giuseppe Rotunno en anderen sprak hij ruim tien jaar geleden nogmaals. Hun orale geschiedenis dient vooral als steunbewijs in Bloms studie, dat inzichten uit transmedialiteit, filmgeschiedschrijving en kunstgeschiedenis tot een geheel smeedt. Blom, verbonden aan de Vrije Universiteit, deed daarnaast uitvoerig archiefonderzoek en analyseerde de films van Visconti, en die van zijn Italiaanse en Franse tijdgenoten (en soms ook voorgangers).

In Reframing Luchino Visconti probeert Blom de vraag te beantwoorden waarom Visconti’s films visueel gezien zo rijk zijn, met een veelheid aan verwijzingen naar de beeldende kunst. Het gaat Blom er niet zozeer om die rijkdom aan directe en indirecte verwijzingen te traceren maar vooral om de vraag hoe deze functioneren binnen de vertelling: wat doet Visconti er verteltechnisch mee? Als zodanig vormt dit boek een aanvulling op andere studies die vooral keken naar invloeden uit de literatuur of het theater.

Zoals gebruikelijk in een academische monografie moet de lezer zich eerst door een theoretisch hoofdstuk heen worstelen dat vooral dient als wetenschappelijke onderbouwing. Hierin komen begrippen voorbij als toe-eigening, intermedialiteit en (mijn favoriet) ekphrasis. Een hoofdstuk dat best overgeslagen kan worden, vooral omdat Blom de kernbegrippen in latere hoofdstukken laat terugkeren, voorzien van voorbeelden en (betere) toelichting.

In twee delen en tien hoofdstukken gebruikt Blom casestudies om zijn betoog te illustreren, met een belangrijk aandeel voor de films Senso, Il gattopardo, L’innocente en Ossessione. De eerste hoofdstukken gaan over schilderkunst, waarna de aandacht wordt verlegd naar kostuums, decor en filmische middelen als kadrering en camerabewegingen.

Het eerste hoofdstuk, over Visconti’s gebruik van het schilderij Il bacio van Francesco Hayez in Senso is tekenend voor Bloms benadering. De lezer komt alles te weten over Hayez, diens reputatie in Italië en de kunsthistorici die hem herontdekten of bekritiseerden. Daarna volgt een gedetailleerde uitleg hoe Visconti het schilderij inpast, met aandacht voor weer een andere kunsthistorische stroming, de Macchiaioli. Een procedure die hij een hoofdstuk later herhaalt bij de schilder Greuze en Il gattopardo. Het is allemaal wat wijdlopig, al is het zeker niet oninteressant.

Een paar hoofdstukken later leren we alles over kostuumontwerpers als Escoffier en schilders als Winterhalter, Alfred Stevens en Carolus-Duran en hun invloed op Senso. Daarbij ruimt encyclopedist Blom ook ruimte in voor een foto van Castigliones mantel — je bent volledig of niet. Net op het moment dat je denkt dat het wel heel weinig over cinema gaat, begint deel twee. Hierin omstandig aandacht voor Visconti’s karakteristieke gebruik van mise-en-scène in de diepte, vloeiend camerawerk en kadrering, met kaders binnen kaders, doorkijkjes en andere visuele effecten die uit de schilderkunst komen. Blom plaatst Visconti hierbij in een filmhistorisch kader, waarbij met name Jean Renoir uitgediept wordt. Visconti was in 1936 zijn regieassistent en keek veel van hem af.

Of de inzichten van Blom daadwerkelijk de films van Visconti verdiepen is lastig te beoordelen. Voor de een zal Reframing Luchini Visconti een eyeopener zijn, voor de ander teleurstellend. Zelf zal ik een scène uit Il gattopardo met nieuwe ogen zien. Hierin gaat Angelica (Claudia Cardinale) voor het eerst naar de familie van Don Fabrizio Salina (Burt Lancaster), waarbij zij bij binnenkomst een bos bloemen passeert. Die bos staat wat rommelig in een vaas, om te benadrukken dat Cardinale de verse, stralende bloem is die node wordt gemist bij de ten dode opgeschreven aristocratische prins Salina en zijn familie.

Reframing Luchino Visconti: Film and Art | Ivo Blom | 2017, Sidestone Press (Leiden) | 314 p. | €39,95 of gratis online via open access.