Automavision

Door in the boss of it all een computer in te schakelen als cameraman, bedient Lars von Trier zich van een staaltje toevalskunst dat een lange traditie kent.

Gelukkig toeval? Of geregisseerd toeval? In the shopper van Andy Warhol zakt de camera langzaam van het plafond naar beneden. Aan dit mooie shot komt geen mens te pas, want de beweging werd door iets ander in gang gezet: de zwaartekracht. De kop van het statief was niet goed vastgezet. Hiermee ondermijnde Warhol de rol van de regisseur, die lang niet altijd alle touwtjes in handen heeft.
Voor the boss of it all ontwikkelde Lars von Trier de Automavision om de menselijke invloed op zijn film te beperken. Het werkt als volgt: nadat de camera op een vaste plek is gezet, kiest de Automavision-computer voor een tilt, pan of zoom. Von Trier hoefde alleen maar op de knop te drukken. De belangrijkste reden om zo’n apparaat te ontwerpen, was om de acteurs hun ijdelheid af te leren. Ze wisten niet hoe de camera zich zou gedragen, zodat ze zich niet van hun beste kant konden laten zien.

Artificial
Veel kunstenaars laten op de een of andere manier het toeval toe in hun werk, maar sommigen doen dat op zo’n consequente manier, dat ze ook het toeval weer onder controle lijken te willen houden.
Eind jaren negentig maakte beeldend kunstenaar en muzikant Maarten Ploeg de TV-Matic, een volautomatisch tekst en beeld genererend computerprogramma, dat binnen bepaalde parameters het toeval zijn gang liet gaan. Niet de vrijheid, maar de beperkingen vond hij interessant.
Het lijkt koren op de molen van Lars von Trier, die graag speelt met ideeën over manipulatie, autoriteit en hiërarchie. Je moet jezelf insnoeren voordat je vrij kunt zijn, is zijn paradoxale stelling. Een regisseur die een computer het camerawerk laat doen, geeft zijn verantwoordelijkheid bewust uit handen. Wie is dan de baas: de computer of de schepper van de computer?
Nog een stap verder gaat een Nederlands computerprogramma met de naam Artificial, dat op een volautomatische manier kunstwerken genereert. Het programma bevat een uitgebreid repertoire van methodes om lijnen te tekenen, vlakken te verdelen, en vormen te genereren, te transformeren en te combineren. Von Trier, die bij the idiots zijn naam al eens van de aftiteling weerde, heeft vast niets tegen het anonimiseren van de kunstenaar. Want die is nog altijd degene die het spel en de regels verzint.

Radio
Regels zijn er om nageleefd te worden, pas daarna komt de vrijheid, vindt componist John Cage, met wie Von Trier zich ook verwant moet voelen. Cage’s ‘Imaginary landscape’ komt bijvoorbeeld tot stand via een toevalsoperatie. Het muziekstuk is geschreven voor twaalf radio’ s en vierentwintig uitvoerders. Twaalf personen bedienen de afstemknop, terwijl de anderen aan de volumeknop draaien, zoals voorgeschreven door de partituur. Omdat niemand weet wat er op dat moment op de radio te horen valt, is elke uitvoering volstrekt anders.
Von Trier moet zich ook thuis voelen bij het dadaïsme en de cut-up-techniek van William Burroughs (het verknippen en opnieuw rangschikken van een tekst). Zo maakte dadaïst Hans Arp composities van hout, borduursels, papieren knipsels en kranten, die waren gearrangeerd volgens ‘de wetten van het toeval’. Arps methode is een voorloper van wat Burroughs in de jaren zestig deed en zo simpel als maar zijn kan in het precomputertijdperk: Neem een krant. Neem een schaar. Kies een artikel uit dat zo lang is als je wilt dat je gedicht wordt. Knip elk woord uit en stop het in een zak. Schud voorzichtig. Haal één voor één alle woorden eruit en plak ze in die volgorde aan elkaar. Voilà, een gedicht.
Vooral dat voorzichtig schudden is cruciaal. Daar is nog altijd iemand voor nodig. En iemand moet die zak uitkiezen, anders valt er niets te schudden. Die zak is het terrein van de kunstenaar. Het is ‘een vorm die de warboel een plaats geeft’, om met schrijver Samuel Beckett te spreken. Von Trier erkent die chaos, schudt eerst voor gebruik en kijkt rustig hoe het stof neerdaalt.

Mariska Graveland